سیامک کاکایی عضو هیئت تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل

مقدمه 
انتخابات شهرداری های ترکیه 31 مارس 2019 برگزار شد و حزب حاکم عدالت و توسعه در اکثر شهرها به پیروزی رسید . ائتلاف جمهور متشکل از دو حزب عدالت و توسعه و حرکت ملی توانست حدود ۵۱.۷ درصد از مجموع آرا را به دست آورد، اما نقطه ثقل این انتخابات شکست حزب رجب طیب اردوغان در سه کلان شهراستانبول٬ آنکارا و آدانا بود و از همه مهمتر شهر استانبول پایتخت اقتصادی ترکیه که برای هر جریان سیاسی و به خصوص عدالت و توسعه کلیدی بوده است . چند ماه پیش از این انتخابات  اردوغان٬ بن علی ییلدرم را از ریاست مجلس به استانبول آورد و مهمت اوزحسکی را از پست معاونت انتخاباتی حزب به آنکارا فرستاد تا کرسی شهرداری را در اختیار بگیرند. اما ماجرا به دلخواه شخص اردوغان و عدالت و توسعه به بار ننشست . در استانبول اکرم امام اوغلو نامزد حزب جمهوری خواه خلق به پیروزی رسید . اما پذیرش تصدی شهرداری استانبول از سوی حزب رقیب برای عدالت و توسعه ساده نبود و نسبت به نتایج انتخابات در این شهر اعتراض و اعلام کرد که آرای بن علی ییلدریم به درستی شمارش نشده است . در پی این اعتراض شورای عالی انتخابات نیز نتیجه انتخابات شهر استانبول باطل اعلام کرد.
رایی که با انتقادهای تند سیاسی و رسانه ای مواجه شد . علیرغم این اعتراض ها  مردم استانبول یکبار دیگر و با حساسیت بسیار زیاد ۲۳ ژوئن به پای صندوق‌های رای رفتند و برای دومین با و با قاطعیت بیشتری به اکرم امام‌اوغلو، نامزد جمهوری خواه رای دادند . چنانچه امام اوغلو با نسبت 10 درصدی یعنی 54 درصد دربرابر45 درصد از ییلدریم برنده اعلام شد .
در نگاه اول انتخابات شهرداری استانبول یک انتخاب مطابق معمول شهرهای دیگر ترکیه می نماید. اما دردر عرصه سیاسی ترکیه شرایط متفاوت از آن است واهمیت این شهر شاید از پایتخت یعنی آنکارا هم بالاتر باشد . همین مساله سبب ساز جنجال بر سر نتیجه دور اول انتخابات استانبول شد . پرسش اصلی آن است که چرا عدالت و توسعه و شخص رییس جمهوری ترکیه نتیجه دور اول انتخابات شهرداری استانبول را برنتابیدند؟ مگر استانبول و اداره این شهر توریستی تا چه انداز بر ساختار سیاسی – اقتصادی ترکیه تاثیر گذار است که یک جنجال سیاسی بر سر انتخاب شهردار آن به پا شد؟

جایگاه سیاسی – اقتصادی استانبول
رجب طیب اردوغان 25 سال پیش هنگامی که یک تازه کار و تکنوکرات سیاسی اسلامگرا بود به عنوان شهردار استانبول انتخاب شد . جایی که بعدا به خاستگاه ترقی و جسوری سیاسی وی تبدیل شد.همان زمان بود که اردوغان جویای نام در عرصه سیاسی ترکیه به محبوبیت و شهرت رسید . او درمسند  شهرداراستانبول کوشید طرح های تغییر دربافت شهری برای بهبود سیستم حمل و نقل به اجرا آورد . استانبول با همان نام قدیمی قسطنطنیه همواره  موقعیت استراتژسکی داشته است . اکنون بزرگترین و پرجمعیت‌ترین شهرترکیه و مرکز فرهنگی و اقتصادی این کشور محسوب می شود . این شهر در کنار تنگه بسفر و دریای مرمره قرار دارد. تنگه بسفر دو قارهٔ آسیا و اروپا را از یکدیگر جدا می‌کند و استانبول در دو قارهٔ جهان گسترده شده‌است. این شهر یکی از 10 مقصد مهم گردشگران جهان است و با احتساب مهاجرین آواره سوری٬ در حال حاضر نزدیک به 16 میلیون نفر جمعیت دارد. استانبول همیشه مرکز زندگی اقتصادی کشور بوده‌است که این به خاطر موقعیت اتصالی بین‌المللی راه‌های مرزی زمینی و دریایی می‌باشد.در سال های اخیردولت طرح جدیدی با نام کانال بزرگ استانبول که به مگاپروژه استانبول معروف شده است به اجرا گذاشته است . پروژه ای و کانالی به عمق ۲۵ متر و عرض آن بین ۲۵۰ تا ۱۰۰۰ متر و طول آن 45 کیلومتر خواهد بود.  کانال استانبول قرار است بخشی از دریای سیاه را به دریای مرمره متصل کند و از طریق آن امکان عبور بزرگترین کشتیهای باری دنیا فراهم شود . قرار است این پروژه که با بیش از ۱۰ میلیارد یورو ، در سال ۲۰۲۳ میلادی به پایان برسد .
سخن از توسعه اقتصادی و عمران استانبول بیان جایگاه شهری است که یک منبع مهم درآمدی ترکیه به لحاظ ارزی است . موقعیت جغرافیایی استانبول این شهر را به مکان مهم و بزرگ توریستی تبدیل کرده است و این مزیت هم استانبول را به مرکز بزرگ تجاری تبدیل کرده است .تنوع و تعدد جمعیت در استانبول بررسی جامعه شناختی اجتماعی آن را مورد توجه قرار داده است . چنانچه این کثرت و تنوع بر فضای انتخاباتی استانبول در انتخابات محلی و ملی تاثیرگذار بوده است . تحرک سیاسی گروهها و احزاب دراستانبول جدی و قدرتمند است . آنهم نه تنها برای احزاب سیاسی شناخته شده ای چون عدالت و توسعه ، جمهوری خواه خلق و یا حرکت ملی ، بلکه مرکز مهم و تعیین کننده سیاسی و اقتصادی برای کردهای ترکیه  است .
استانبول شهری کردنشین به لحاظ تقسیم منطقه ای نیست ، اما به لحاظ ترکیب جمعیتی یک شهر با جمعیت بالای کردی است و حدود 4 میلیون کرد دراین شهر ساکن هستند ومشارکت فعال سیاسی دارند . چنانچه احزاب کردی مانند حزب دموکراتیک خلق ها صاحب آرای قابل توجهی هستند . در جریان انتخابات شهرداری ها ، ائتلافی میان کردها با حزب جمهوری خواه خلق پدید آمد و در واقع کردها عامل پیروزی امام اوغلو و شکست سنگین عدالت و توسعه شد .
گفته شد که اردوغان در یک زیرکی سیاسی کوشید از برگه عبدالله اوجالان رهبر دربند پ ک ک بهره ببرد . عدالت و توسعه برای به دست آوردن رای کردهای مقیم استانبول دراقدامی یک آکادیمیسین کُرد را به منظور ملاقات باعبدالله اوجالان به زندان فرستاد و او در بازگشت اعلام کرد: «اوجالان خواهان حفظ بی‌طرفی کردها در انتخابات استانبول است.» حربه ای که موثرنیفتاد . خارج شدن اداره شهر استانبول از کنترل عدالت و توسعه نگرانی جدی این حزب و رهبر آن رجب طیب اردوغان را در پی داشته است . منتقدان یکی از دلایل ابطال نتایج انتخابات مارس گذشته شهرداری استانبول را تلاشی نافرجام برای تغییرآرا به نفع عدالت وتوسعه ارزیابی کردند. اما چرا اردوغان و هم حزبی های اوتا این اندازه نگران چشم انداز تغییر شهردار استانبول هستند؟ شهری که برای شخص اردوغان نمادی از قدرت است و زمانی نه چندان دور ترجیع بند نجیب فاضل شاعر مشهور را زمزمه می کرد :
:" استانبول ، جان و روح من است.
وطن وطن من است
استانبول
استانبول  "
یا زمانی که تاکید داشت:
"هر کس در استانبول پیروز شود، ترکیه را برده است"
اما آیا امام اوغلو و حزب رقیب عدالت و توسعه در همان جایگاهی است که چند دهه پیش اردوغان قرار داشت و طولی نکشید که پله های کاخ سیاست را آرام و محکم یکی یکی بالارفت؟

سخن آخر  پیام انتخاب یک شهر!  
وقتی اکرم امام اوغلو درنتیجه انتخابات استانبول برای دومین بارپیروز شد ، شوک قوی سیاسی به عدالت و توسعه  وارد آمد . اگر چه رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه دریک پیام کوتاه  پیروزی اکرم امام‌اوغلو نامزد جمهوری خواه خلق را به وی تبریک گفت و اعلام کرد که "اراده ملی تحقق یافته است ، اما باور و شاید پذیرش این شکست برای او دشوار بود . به خصوص که این بار عدالت وتوسعه شکست سنگینی خورد . درانتخابات ماه مارس شهرداری استانبول که نتایج آن از سوی کمیسیون عالی انتخابات ترکیه باطل شد، فاصله نامزد حزب حاکم از رقیب خود کمتر از نیم درصد بود، اما در انتخابات 23 ژوئن این فاصله به حدود 10  درصد رسید .اکرم امام‌اوغلو، نامزد پیروز انتخابات شهرداری استانبول به رسانه‌های ترکیه گفت: «یکی از وجوه انتخابات ۲۳ ژوئن سهم آن در توسعه روند دموکراسی در ترکیه است.امیدوارم این انتخابات و نتایج آن برای کشور و شهر جهانی استانبول خیر وبرکت به همراه داشته باشد .
توسعه روند دموکراسی که شهردار جدید استانبول مورد تاکید قرار داد ، نقد اساسی به رویکرد حزب حاکم در نادیده انگاشتن حق رای مردم بود . منتقدان از تابستان 2015 و درپی کودتای نافرجام درترکیه سیاست های اردوغان را درایجاد تنگنای سیاسی در این کشور مورد انتقادی شدید قرار داده اند . در کنار این مساله باید به بهم خوردن اوضاع اقتصادی دو سال اخیر ترکیه را در تنزل آرای عدالت و توسعه موثر دانست .  بیکاری٬ گرانی و تورم در چند ماه اخیر بر زندگی مردم در کلانشهرهای استانبول و آنکارا تاثیر بیشتری گذاشته بود  ومخالفین اردوغان در سخنرانی های خود٬ بارها براین مساله برای تضعیف و به چالش کشیدن عدالت و توسعه دست گذاشتند .
پیش از این ودر انتخابات اخیر ریاست جمهوری و قبل از آن رفراندم تغییر قانون اساسی ترکیه ، زنگ ها برای عدالت و توسعه به صدا درآمده بود . اقبال اردوغان به ائتلاف با حزب ملی گرای حرکت ملی راه گریز و یک ابتکار سیاسی برای باقی ماندن درقدرت بوده است . او پی برده بود که وزن مخالفان سنگین شده است ودرواقع رویکرد جامعه ترکیه به سمت نوعی دوقطبی حرکت کرد که شاید بتوان با صراحت بیشتری عنوان کرد که رقبای اردوغان نتیجه انتخابات استانبول را آغازگر دوره جدید سیاسی در این کشور قلمداد می کنند .
1-شکست دوباره نامزد مورد حمایت اردوغان درانتخابات شهرداری استانبول ضربه ای جدی به موقعیت عدالت و توسعه در کلان شهرها تحلیل می شود و می تواند چنانکه چالشی برای حزب حاکم در انتخابات آتی و بویزه پارلمانی باشد، درمقابل نقطه قوت واطمینان بخشی برای رقبایی چون جمهوری خواه خلق باشد .
2-حزب عدالت و توسعه با مشکلی ساختی درونی مواجه است وانتخابات محلی نشان داد که این حزب کادرسازی های توانمند و اثرگذاررا نادیده گرفته است .
3-تنزل جایگاه عدالت و توسعه ممکن است معادلات سیاسی در انتخابات آتی را برهم زند . این احتمال دور از انتظار نیست که کسانی چون دولت باغچلی رهبر حزب حرکت ملی از ائتلاف با عدالت و توسعه پرهیز کنند.
4-در درون حزب و درمیان بنیانگذاران و یا سیاستگذاران پیشین عدالت و توسعه نیز زمزمه و تحرکات آرامی در ایجاد انشعاب از این حزب مشاهده شده است ، اگر پایگاه اجتماعی عدالت و توسعه تقلیل یابد امکان انشعابات درون حزبی وجود دارد . تجربه ای که احزاب پیشین اسلامگرا با آن آشنا بوده و عدالت و توسعه نیز خود حاصل انشعاب از حزب فضیلت است .
5-آنچه بیش از همه ذهن اردوغان را به خود مشغول داشته است ، تقویت جایگاه شخصیت هایی چون اکرم امام اوغلو و حزب جمهوری خواه خلق در انتخابات آینده است . موفقیت و دستاوردهای امام اوغلو دراستانبول مجال سیاسی عدالت وتوسعه در کلان شهر استانبول را محدودتر می کند . به خصوص از هم اکنون احتمالاتی در باره اتفاق و یا ائتلاف جمهوری خواه خلق با کردها مطرح است و نحوه فعالیت و تعامل شهردارجویای نام استانبول با فعالان اقتصادی و اجتماعی کرد دراین شهرمهم است . حرکت احزاب رقیب به سمت گفتگوو ائتلاف ممکن است به سالها زمامداری عدالت و توسعه به عنوان دولت تک حزبی پایان دهد و این همان خط قرمزی است که تمرکز اردوغان را برهم می زند .
درپرده دیگر اداره شهراستانبول قامتی کمتر از اداره یک دولت یا زمینه سازی ها برای تمرین دولت داری از سوی اکرم امام اوغلو ندارد. همان جایی که نام رحب طیب اردوغان را به طور جدی و موثربر سر زبان ها انداخت . استانبول به لحاظ موقعیت ژئوپلتیکی ، اقتصادی و توریستی و حتی جامعه شناختی مدل کوچکی از دولت شهر است و از این رو می توان مفهوم " دولت شهر استانبول " برای این شهر برگزید که همواره عرصه گردان صحنه سیاسی ترکیه بوده است .
 

 تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل