دکتر علی محمد زاد: دکترای علوم سیاسی و استاد دانشگاه

دور جدید تحریم‌های آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران از ۱۳ آبان سال جاری شروع شد. پرسشهای زیادی در خصوص این تحریمها و موقعیت دو طرف منازعه و نیز تاثیرات این تحریمها وجود دارد که در اینجا به برخی از آنها پرداخته می‌شود.
سوال 1-تاثیر تحریم های ایالات متحده و به ویژه تحریم های نفتی بانکی بر وضعیت کشور و مردم  چه می تواند باشد؟  جنابعالی چشم انداز تاثیر  این تحریم ها را چگونه ارزیابی می کنید؟
سوال 2- رویکرد حاکم بر سیاست خارجی ایران، تا چه حد در شکل گیری وضعیت کنونی جمهوری اسلامی ایران در عرصه روابط منطقه ای و بین المللی تاثیرگذار بوده است؟ آیا چنین رویکردی در آینده قادر به تامین منافع ملی ما خواهد بود؟
سوال 3- آیا می توان از وجود یک استراتژی مشخص نزد ایران برای مدیریت اقتصادی کشور سخن گفت؟ بنظر شما با توجه به وضعیت اقتصادی کشور و آغاز دور دوم تحریم های آمریکا، متناسب ترین استراتژی پیش روی دولت و میزان تاثیر گذاری آن چه می تواند باشد؟
سئوال 4- با توجه به همزمانی مشکلات اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی،راهکارهای عملی و پیشنهادی جنابعالی برای برون رفت کشور از بحران های پیش رو چیست ؟
سئوال 5. بطور کلی متحدان  ایران مثل چین و روسیه و اتحادیه اروپا  تا چه میزانی می توانند  به ایران در دور زدن تحریم ها کمک نمایند؟
پاسخ ۱. با عطف به تجربه ۶ ماه گذشته تاثیر تحریمها بشدت اثرگذار خواهد بود. اختلالات بانکی ما با اروپا و حتی چین و روسیه و برخی همسایگان به دلیل برقرار نبودن کامل سویفت تشدید خواهد شد. در بخش نفت شاید تا شش ماه آینده مشکل چندانی متوجه ما نباشد اما امریکایی ها هرگاه به این نتیجه برسند که قادر به جایگزینی نفت ایران توسط متحدان و حتی کشوری چون روسیه با هزینه کمتری هستند از فشار بیشتر برای منصرف کردن مشتریان نفت ایران کوتاهی نخواهند کرد. فعلا چنین امکانی بدلیل ترس از افزایش قیمت نفت و ناتوانی اوپک در افزایش تولید نفت وجود ندارد. در پاسخ به قسمت دوم سوال من آینده را ناامید کننده می دانم. درست است که اجماع جهانی و همینطور  مبنای حقوقی و قانونی برای تحریم ایران بر خلاف گذشته وجود ندارد. اما موفقیت روانی اقدامات آمریکا در شش ماه گذشته و بی اعتمادی روبه تزاید بخش عمده ای از مردم بویژه فعالان اقتصادی به حاکمیت و نبود اجماع کامل در حاکمیت برای اتخاذ سیاستی کارامد و منسجم متاسفانه کمتر امیدی به بهبودی اوضاع وجود دارد.
پاسخ 2 .به نظرم رویکرد حاکم بر سیاست خارجی  ایران در شکل گیری وضعیت کنونی بسیار قاطع بوده است. اهداف سیاست خارجی ریشه در فضای انقلابی پس از انقلاب ۵۷، مولفه های ضد غربی ، جنگ و رویارویی با آمریکا در پایان جنگ و حمایت اروپا از صدام، اشغال سفارت آمریکا و..دارد. چنین  رفتاری در سیاست خارجی کشور ها می تواند  درک صحیح ازدنیای خارج و تحولات آن را مختل  کند، و ارزیابی واقع بینانه از فضای بین المللی را کم رنگ نماید، منافع ملی و اصالت احترام متقابل در روابط خارجی  اصلی تعریف شده است ورویکرد خصمانه و مبتنی بر نفی وضع موجود بین المللی مغایر با این اصل است . در سیاست خارجی عمل بهینه و مبتنی بر عقلانیت و شناخت فضای بین المللی نتایج مثبتی دارد و ما هرگاه کمی به واقع بینی روی آوردیم به دستاوردهای مهمی رسیدیم. در سیاست خارجی فرض است که روابط مسالمت آمیز با جهان خارج موجب توسعه و استمرار پیشرفت است،بنابرین نگاه ایدئولوژیک در سیاست خارجی  علاوه بر انزوا و فشار سیاسی اقتصادی، عقب ماندگی از جهان در حال توسعه را هم بدنبال دارد. بدیهی است استمرار چنین رویکردی منافع ملی را تضمین نمی کند و به وضعیتی می رسیم که حتی ترمیم جهت گیری خارجی هم مقبولیتی در فضای کنشگری بین المللی کسب نمی کند
پاسخ 3.مشکل اساسی پس از انقلاب این بود که انقلابیون نه در اقتصاد که در هیچ زمینه ای استراتژی بلند مدتی نداشتند. در دوره ای سند بیست ساله نوشته شد اما اراده ای نسبت به اجرای آن در دولتهای نهم و دهم ابراز نشد. بعلاوه اشکالات مزمن دولتی بودن و رانتی بودن اقتصاد علاوه بر گسترش فساد و اختلاس ،سوء مدیریت و اقتصاد باندی و مافیایی را نیز سبب شده است. صعود بی سابقه نرخ ارز، رشد قارچ گونه و بی رویه بانکهای خصوصی که تعهدات خود به بانک مرکزی را عمل نمی کنند، شخصی و خصولتی شدن موسسات پر بازده و کانالیزه شدن واردات و صادرات و... همه حکایت از عدم وجود استراتژی و عدم کارایی سیستم های نظارتی دارد.
در این شرایط راهی جز گسترش مبادلات اقتصادی با همسایگان، تهیه استراتژی درونزا و متناسب بادوره تحریم، ترمیم  بی اعتمادی بین دولت و مردم از طریق شفاف سازی فعالیتهای اقتصادی و مبارزه واقعی با فساد و نابرابری، سیاست کاهش تنش های منطقه ای و جهانی، بهره گیری از تعارضات بین قدرتهای بزرگ در جهت منافع ملی، در پیش گرفتن سیاست معقول و مبارزه قانونی وحقوقی با تحریم های غیر قانونی، و توجه خاص به اقشار کم درامد در داخل حداقل برای عبور از بحران معقولانه است. توجه داشته باشیم که قیمت نسبتا مطلوب نفت، برخورداری از تجربه تحریم و نبود اجماع در تحریم همه جانبه بویژه انزوای سیاسی آمریکا برگهای برنده ایران است. این قابلیتها بدون شک موفقیت ایالات متحده در بزانو درآوردن اقتصاد ایران را ناکام می گذارد اما قادر به نفی تاثیر گذاری نیست.
پاسخ ۴.در پاسخ به سوال چهار. نیاز به اقدامات بنیادین است. تغییر در ساختار قانون اساسی به نفع یکپارچه سازی تصمیمات بالا دستی در حوزه های مختلف، نفی موانع غیر قانونی مشارکت حقیقی مردم و نخبگان در امور سیاسی و اجتماعی، رهایی اقتصاد از چنبره سیاست و استمرار خصوصی سازی واقعی، ترسیم و تدوین سیاست خارجی تنش زدا و واقع بینانه مبتنی بر احترام متقابل در مناسبات با کشور ها و تجدید نظر در برخی اصول ثابت سیاست خارجی که هزینه بر و به ضرر منافع ملی بوده است. دفاع از مظلوم در چهارچوب حقوق بین الملل، محوریت ایرانی بودن افراد در سیاستگذاریهای سیاسی اقتصادی و اجتماعی و پایه ریزی سیستم های قانونی تضمینی برای نظارت بر امور مختلف، جایگزینی رقابت سیاسی سالم بجای نزاع سیاسی در داخل ، بها دادن به نخبگان و نیروهای جوان و تحصیل کرده در تصمیم گیریها و تصمیم سازی های بالادستی و...
پاسخ 5. متحدان ایران در بعد سیاسی چنانکه تا‌ کنون هم نشان داده اند نقش سودمند و مفیدی را در حمایت از ایران بازی خواهند کرد. اما در حوزه اقتصادی ابتکار عمل کمتری دارند. جینی ها اگرچه اقتصاد دولتی دارند و راحت تر می توانند با ایران تجارت کنند اما چنانچه در جنگ تجاری با ایالات متحده چنانجه نرمشی از سوی آمریکا ملاحظه کنند و در کاهش تعرفه ها با آمریکا به توافق برسند، تضمینی برای همکاری تمام و کمال با ایران وجود ندارد. روس ها هم وضعیتی مشابه چینی ها دارند در صورتی که تنش های آنها سر مساله اکراین و تعرفه های تجاری و مدیریت منازعه در غرب آسیا و خاور میانه با آمریکا و اتحادیه اروپا به توافق برسند بدون شک با کارت ایران سر میز مذاکره با غرب حاضر خواهند شد. وضعیت اروپا از منظر اقتصادی مشخص است. آنها کنترلی بر شرکتهای بزرگ ندارند و بطور کلی در قبال تحریمها از منظر اقتصادی منفعلند. فقط شرکتهای کوچکی که با نظارت و کنترل دولتهای اروپایی با ایران همراه هستند در حد عدم موفقیت تحریمها موثرند ولی اثرگذاری آنها را مانع نمی شوند. بنابراین متحدان آمریکا از منظر سیاسی با ایرا ن همراه خواهند بود که این دستاورد بزرگی است که نتیجه برجام و دیپلماسی موفق دکتر ظریف و همکاران وی در وزارت خارجه است. اما تحولات آینده روابط چین و روسیه با آمریکا در همراهی تجاری با ایران تعیین کننده است. اما به نظرم مهمترین اقدام ایران اتخاذ سیاست های اعتماد ساز داخلی است که بتواند از یک سو با ترمیم سوء مدیریت ها و مهار مافیای اقتصادی و از دیگر سو بکار گیری سیاست تولید محور در حوزه اقتصادی و همراهی و همدلی بیشتر با مردم از منظر سیاسی و اجتماع، بتواند یاس و نومیدی را برطرف و امید را به جامعه تزریق کند، کاری بس دشوار که چنانچه صداقتی احساس شود شدنی است.

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل