رضا کد خدازاده: عضو هیئت تحریریه
"مجله ایرانی روابط بین المل" این افتخار را دارد که اعلام نماید در طول سال 1394، تمامی اتفاقات مهمی که در عرصه روابط بین الملل رخ داد را توسط اعضای هیئت تحریریه و کنشگران این عرصه به طور دقیق، مورد ارزیابی و تحلیل قرار داد. در این راستا مساعی این رسانه تماماً معطوف به این امر بود که تحلیل ها کاملاً به صورت علمی و فنی و همچنین به دور از هرگونه تعصبات خاص و تعلقات حزبی و جناحی باشد. با این حال قضاوت در این امر را به مخاطبان "مجله ایرانی روابط بین المل" می سپاریم.
در این نوشتار قصد داریم نگاهی گذرا داشته باشیم بر اتفاقات مهمی که در سال 1394 در عرصه روابط بین الملل اتفاق افتاد و "مجله ایرانی روابط بین الملل" هم به طور مفصل بدانها پرداخته است:
1- توافق هسته ای ایران و 1+5: برجام؛ فرجامی برای چالش قرن
به سرانجام رسیدن توافق هسته ای ایران و کشورهای موسوم به پنج به اضافه یک، به اندازه ای مهم و قابل توجه بود که چه در سال گذشته میلادی(2015) و چه در سال گذشته شمسی(1394)، اکثر قریب به اتفاق ناظران سیاسی، از آن به عنوان مهمترین اتفاق در عرصه سیاست بین الملل، یاد می کنند.
از سال 2002 که اولین اتهام به ایران مبنی بر وجود تأسیسات غنیسازی در نطنز و آب سنگین در اراک وارد شد، مساله هسته ای همواره در صدر چالش های سیاست خارجی ایران قرار گرفت. در دولت هشتم، سعی شد با یک سیاست کج دار و مریز، برنامه هسته ای ایران طوری دنبال شود که حساسیت های کمتری متوجه ایران گردد.
سیاست نسبتاً تهاجمی دولت های نهم و دهم ایران، این فرصت را برای کشورهای مخالف برنامه هسته ای ایران، خاصه اسرائیل فراهم کرد که هجمه سنگینی را علیه ایران در جهان به وجود آورند. در همین سال ها پرونده برنامه هسته ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع شد و چندین قطعنامه علیه ایران به تصویب رسید. قطعنامه هایی که برنامه هسته ای ایران را به عنوان تهدیدی علیه صلح بین الملل شناخت و ایران را ذیل فصل 7 منشور سازمان ملل قرار داد. فصلی که بر خطر وقوع جنگ، بیش از پیش می افزود.
در سال 1392 با روی کار آمدن دولت جدید به ریاست جمهوری حسن روحانی، وی حل مساله هسته ای را در صدر برنامه های دولتش قرار داد. با توجه به قدرت قابل توجه مخالفان داخلی و خارجی توافق و همچنین پیچیدگی بیش از حد پرونده هسته ای، برخی بر این باور بودند که توافقی صورت نخواهد گرفت. البته اتفاقاتی که در طول مذاکرات رخ داد حاکی از آن بود که باور این افراد خیلی هم دور از انتظار نبود. چرا که بر اساس گزارشات ناظران و همچنین اظهارات مذاکره کنندگان مواقعی بود که مذاکرات تا آستانه شکست خوردن هم رسیده بود.
در نهایت پس از 22 ماه مذاکره، تیم مذاکره کننده ایرانی به سرپرستی محمدجواد ظریف در روز سهشنبه ۲۳ تیرماه 1394 پس از ۱۷ روز مذاکره فشرده، در وین پایتخت اتریش موفق به دستیابی به یک توافق جامع و نهایی با گروه ۱+۵، بر سر آینده برنامه هستهای ایران شدند. فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در یک نشست رسمی در مقابل رسانهها در وین با خواندن بیانیهای به زبان انگلیسی و فارسی اعلام کردند که توافق نهایی در برنامه هستهای ایران به دست آمده است. در این راستا شورای امنیت سازمان ملل با صدور قطعنامه 2231 خط بطلانی بر تمام قطعنامه های قبلی علیه ایران کشید و ایران از ذیل فصل 7 منشور خارج شد و خطر جنگی بسیار خطرناک که ایران، منطقه و جهان را تهدید می کرد از بین رفت.
نکته مهم دیگر در مورد قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل این است که در تاریخ روابط بینالملل این اتفاق برای اولین بار رخ داد که یک کشور توانست با استفاده از دیپلماسی از ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل متحد خارج شود. توافقی که فصل نوینی را در حوزه روابط بینالملل گشود و نام ایران در آن به عنوان کنشگر اصلی در این جریان ثبت شد.
2- بحران پناهجویان: پیکر بی جان آیلان سوری؛ ننگ بشریت
سال 2014 اولین بار بود که گروهی در جهان پیدا شد که نام خود را دولت اسلامی عراق و شام نهاد که به اختصار آن را داعش خواندند. افرادی که دست به جنایت هایی زدند که در میان درنده خوترین حیوانات هم مشابه آن دیده نمی شود. اگر چه این گروه در ابتدا مناطقی از عراق را به اشغال خود درآورد اما با آغاز جنگ داخلی سوریه، نیروهای داعش وارد این کشور نیز شدند و خیلی زود توانستند بیش از یک سوم خاک سوریه را تصرف کنند. در سال گذشته با توجه به شدت گرفتن درگیری ها در سوریه و عراق و سرایت آن به دیگر بخش های منطقه سیل مهاجرانی که خانه و کاشانه خود را در جنگ از دست داده بودند به سمت کشورهای اروپایی شدت گرفت. در این سال بود که مساله چگونگی برخورد با پناهجویان در بین سیاستمداران به وجود آمد.
شاید باور این امر برای بسیاری از مردم جهان که می پنداشتند جهان غرب، جهانی است آکنده از دلبستگی های حقوق بشری، بسیار سخت بود که ببینند برخی کشورهای غربی به طور جدی و علنی و حتی در برخی مواقع با استفاده از قدرت سخت از پذیرش پناهجویان امتناع کنند. این امر سبب شد که صحنه های بسیار دلخراشی از مساعی پناهجویان برای فرار از کشورهایشان و ورود به کشوری دیگر رقم بخورد. در صدر این اتفاقات تلخ، تصویری بود که از پیکر بی جان کودکی سوری منتشر شد که امواج بی رحم دریاها آن را به ساحل آورده بود. به قدری این اتفاق دردناک بود که گویی در لحظه ای که این تصویر در جهان مخابره شد، جهان در سکوتی تلخ فرو رفته بود. بسیاری هم گفتند این تصویر به مثابه لکه ننگی بر دامان بشریت، برای همیشه در تاریخ ثبت و ضبط شد.
به هر حال مساله پناهجویان در سال گذشته از چالش های بنیادین نظام بین الملل بود و موضوع بسیاری از گفت و گوهای رسمی و غیر رسمی بین کشورهای درگیر آن، حول محور این مساله می چرخید. همچنین به نظر می رسد این مساله تا سال های بعد هم همچنان یکی از مسائل مهم و چالش برانگیز نظام بین الملل باشد.
3- فاجعه پاریس: تروریسم در قلب اروپا
ساعات پایانی شب ۲۲ آبان ۱۳۹۴، خبری در جهان مخابره شد که باور آن بسیار سخت بود. خبری که حاکی از آن بود که تعدادی حملات هماهنگشده تروریستی، متشکل از تیربارانهای دستهجمعی و بمبگذاریهای انتحاری، منجر به کشته شدن ۱۳۰ نفر و مصدومیت ۳۶۸ نفر شده است. شاید اگر این خبر از خاورمیانه بحران زده ارسال می شد در آن موقع شب کمتر کسی ترجیح می داد که استراحت شبانه خود را با پیگیری این خبر عوض کند! اما این حادثه این بار در قلب اروپا اتفاق می افتاد و همین امر باعث شد بسیاری تا پاسی از شب پیگیر اخبار مربوط به آن شوند. این حملات تروریستی که در مناطقی از شهر پاریس فرانسه به وقوع پیوست، حاصل سه انفجار جداگانه و شش تیراندازی بود. همچنین یک گروگانگیری در یک تئاتر انجام شد که در حدود ۱۰۰ نفر گروگان گرفته شدهبودند.
این اتفاق به قدری قابل توجه بود که برخی از ناظران بین الملل از آن به عنوان 11 سپتامبری دیگر یاد کردند. بدین معنی که باید برای مقابله با تروریسم جهانی به طور جدی تر و با استفاده از قدرت سخت عمل کرد. اما جهان کنونی دیگر ظرفیت
این را نداشت که جنگی دیگر در آن به راه انداخته شود.
این حادثه بیش از پیش نشان داد مساله تروریسم، مساله ای نیست که کشورها بتوانند خود را از آن مصون بدانند. چرا که وقتی قلب امن اروپا ناامن می شود، هشداریست به دیگر کشورهای جهان مبنی بر اینکه خطر تروریسم از آنچه که می پندارند بدانها نزدیک تر است. البته لازم به ذکر است که "مجله ایرانی روابط بین الملل" چند ماه قبل از وقوع این حادثه، طی چند مقاله تحلیلی به قلم اعضای هیئت تحریریه، این هشدار را به کشورهای اروپایی داده بود که سیاست های غلط آن ها در خاورمیانه در نهایت باعث خواهد شد که ناامنی به سرزمین های آن ها هم سرایت کند.
4- فاجعه منا، اعدام شیخ نمر، حمله به سفارت و کنسولگری عربستان: رابطه ایران و عربستان در کما
در ۲ مهر ۱۳۹۴ در موسم حج در عربستان حادثه ای تلخ اتفاق افتاد که باعث کشته شدن بیش از دو هزار نفر از حاجیان شد. اگر چه این اتفاق بعضاً در سکوت خبری سیاسی خاص برخی از رسانه های جهان به دست فراموشی سپرده شد اما در ایران، مردم لحظه به لحظه اخبار مربوط به آن را از رسانه های مختلف پیگیری می کردند.
در حالی که در ایران، مردم عید قربان را جشن گرفته بودند، فاجعه منا عید مردم ایران را به عزا تبدیل کرد. حادثه ای که بدون شک می توان آن را تلخ ترین اتفاق سال 94 برای مردم ایران عنوان کرد. در این حادثه تلخ ۴۶۴ نفر از حاجیان ایرانی جان خود را از دست دادند. با این حال ایران سعی کرد این حادثه را مدیریت کند و اقدام به قطع رابطه دیپلماتیک با عربستان نکند تا افزایش تنش در روابط بین دو کشور، به منافع ملی ایران آسیبی وارد نکند.
در ساعات ابتدایی روز شنبه ۱۲ دی ماه ۱۳۹۴، بدون اعلام قبلی، و به صورت کاملاً ناگهانی، دولت عربستان اعلام کرد که شیخ نمر باقر النمر، روحانی شیعه عربستانی را به همراه چند فرد دیگر اعدام کرده است. از همان ابتدا این اقدام دولت سعودی با مخالفت های جهانی رو به رو شد. این اتفاق بهترین فرصت برای ایران بود که سیاست های عربستان را در جهان به چالش جدی بکشاند. اما ساعات زیادی از این حادثه نگذشته بود، که اقدام عده ای موسوم به افراد خودسر در ایران باعث شد توجه رسانه های جهان کاملاً از قضیه اعدام غیر انسانی شیخ نمر به سمت اتفاقات ایران معطوف شود.
حمله به کنسولگری عربستان در مشهد و سفارت این کشور در تهران علی رغم اینکه توسط تمام مسئولان رده بالای ایران مورد محکومیت جدی قرار گرفت اما با این حال هزینه بسیار زیادی را بر ایران به خصوص در عرصه دیپلماسی تحمیل کرد. در پی این حادثه، عربستان و چند کشور نزدیک به آن، روابط دیپلماتیک خود را با ایران به طور کامل قطع کردند.
اگرچه برخی از تحلیلگران تمام این اتفاقات را معلول توافق هسته ای ایران و 1+5 می دانند که عربستان به همراه اسرائیل در صدر مخالفان جدی آن قرار می گیرند، اما نمی توان از این امر چشم پوشی کرد که قطع ارتباط با عربستان به هیچ وجه به نفع دو کشور و به خصوص ایران نیست و نخواهد بود. به همین دلیل به نظر می رسد در سال های آینده روابط دو کشور تا حدودی به سمت عادی شدن پیش برود.
5- سرنگونی جنگنده روسیه توسط ترکیه: خطر وقوع جنگ میان تزار روس و سلطان عثمانی
در روز سوم آذر 1394 دفتر ریاست جمهوری ترکیه اعلام کرد که در مرز سوریه و ترکیه یک فروند جنگنده سوخو ۲۴ روسیه به وسیله دو جنگنده اف ۱۶ نیروی هوایی ترکیه سرنگون شد. این حادثه در درجه اول باعث تنش شدیدی در روابط ترکیه و روسیه گردید. همچنین برخی از ناظران بین المللی، این حادثه را باعث دوچندان شدن پیچیدگی اوضاع منطقه دانستند تا جایی که برخی از احتمال وقوع جنگ جهانی سوم هم سخن گفتند.
با توجه به نوع رابطه ای که بین دو کشور جاری بود دو کشور از تقابل نظامی مستقیم با یکدیگر اجتناب کردند. اما تقابل دو کشور در زمینه های دیگر از جمله روابط دیپلماتیک و اقتصادی به شدت هر چه تمامتر در دستور کار دو کشور قرار گرفت. لازم به ذکر است "مجله ایرانی روابط بین الملل" در آن زمان طی یادداشتی، به آینده روابط دو کشور پرداخت که همانطور که در آن یادداشت هم اشاره شد روسیه به جای تقابل مستقیم با ترکیه، به تقویت نیروی اپوزیسیون ترکیه اقدام خواهد کرد که حوادث اخیر ترکیه را نیز می توان در همین راستا مورد توجه قرار داد.
به هر حال تنش شدید بین دو کشور روسیه و ترکیه از حوادث مهم صحنه بین الملل در سال گذشته بود و به نظر می رسد در سال پیش رو هم کماکان از چالش های مهم منطقه و جهان باشد.
6- انتخابات مقدماتی آمریکا: ترامپ؛ ظهور پوپولیسم، هیلاری کلینتون؛ اولین رئیس جمهور زن
می توان گفت پدیده انتخابات در تمام کشورهای جهان در صدر اتفاقات مهم سیاسی هر کشوری قرار دارد. اگر بخواهیم یک انتخابات در جهان را نام ببریم که تاثیر آن مرزهای درونی آن کشور را درمی نوردد و سایر نقاط جهان را هم متاثر می کند بدون شک آن انتخابات، انتخابات ریاست جمهوری کشور ایالات متحده آمریکا خواهد بود. خاصه آنکه این انتخابات بیشترین تاثیر فرامرزی را در منطقه خاورمیانه خواهد داشت.
پنجاه و هشتمین انتخابات ریاستجمهوری ایالات متحده آمریکا قرار است در روز سه شنبه ۱۸ آبان ۱۳۹۵ برگزار خواهد شد. با این حال سالی که گذشت مراحل مقدماتی انتخابات آمریکا با حواشی خاصی رو به رو شد. از سخنان جنجال برانگیز دونالد ترامپ یکی از نامزدهای حزب جمهوری خواه که باعث شد برخی از ناظران بین الملل از ظهور پوپولیسم در سپهر سیاسی آمریکا سخن برانند تا افزایش احتمال پیروزی هیلاری کیلینتون، بانوی اول ایالات متحده در سال های ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۱ در انتخابات نهایی درون حزبی حزب دموکرات.
به هر حال سال پیش رو نتیجه نهایی انتخابات آمریکا مشخص خواهد شد. بسیاری از ناظران بر این باورند که حضور جمهوری خواهان با چهره ای به نام ترامپ در عرصه انتخابات شاید باعث شود جمهوری خواهان نتوانند قدرت را پس از هشت سال از دست دموکرات ها درآورند.
7- حضور و خروج نیروهای نظامی روسیه در سوریه: سوریه در آتش و خون
در سالی که گذشت یکی از اتفاقات مهمی که در صحنه بین الملل اتفاق افتاد اعلام حضور نظامی مستقیم نیروهای روسیه در سوریه بود. مهرماه 94 بود که روسیه با مجوز دولت دمشق برای مبارزه با گروه های مخالف دولت اسد وارد سوریه شد. این اتفاق زمانی مهم تر جلوه می کند که پس از حضور روس ها در سوریه، در آستانه مذاکرات صلح بین طرفین درگیر در سوریه، تحولات میدانی به نفع نیروهای طرفدار دولت و بشار اسد رقم خورد. با این حال هیچ یک از این اتفاقات باعث نشد از شدت بحران سوریه کاسته شود و کماکان سوریه در آتش جنگ داخلی می سوزد.
در روزهای پایانی اسفند 1394 در اقدامی ناباورانه ولادیمیر پوتین اعلام کرد نیروهای رزمی روسیه بخش اعظمی از ماموریت خود را در سوریه به انجام رسانده اند و به زودی تمام نیروهای خود را از سوریه خارج خواهد کرد. این اتفاق به همان اندازه که اعلام حضور مستقیم روس ها در سوریه بر بحران سوریه افزود بر پیچیدگی اوضاع سوریه می افزود. بسیاری از ناظران بین الملل این تصمیم روس ها را حاکی از ناتوانی روس ها از تقبل هزینه های زیاد حضور مستقیم در سوریه می دانند. به هر حال آنچه مشخص است در سال پیش رو هم کماکان مساله بحران سوریه از مسائل اصلی و مهم نظام بین الملل خواهد بود.
در پایان "مجله ایرانی روابط بین الملل" سالی پر از صلح و آرامش را برای سرزمین عزیزمان ایران و تمام جهانیان آرزو می کند و امیدوار است سال پیش روی، سالی باشد که جهان هر چه بیشتر و بیشتر روی به سمت همگرایی حرکت کند تا واگرایی... به امید آن روز... سال نو مبارک...
تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل