امیر هوشنگ میرکوشش*
سیده مسعوده میر مسعودی**
با ورود روسیه به صحنه جنگ در سوریه، بحران این کشور وارد فاز دیگری از دوران گسترش خود شد.ولادیمیر پوتین در نطق خود در مجمع عمومی سازمان ملل رهبران جهان را مورد خطاب قرار داد که به او بپیوندند در راهی که او از آن به عنوان اتحاد ضد هیتلری معاصر یاد می کند.
سئوالات متنوعی را می توان در مورد ورود روسیه به سوریه و نقش این کشور در بحران سوریه مطرح نمود. هدف اصلی و منافع روسیه درورود به بحران سوریه چیست؟آیا ورود روسیه به سوریه می تواند اهداف غایی روسیه را که همانا ایجاد شکاف بین آمریکا ومتحد دیرینه آن اتحادیه اروپا است را برآورده کند؟ آیا روسیه با چراغ سبز آمریکا وارد جنگ در سوریه شده است ؟و در این صورت چه آینده ای برای این کشور در بحران سوریه متصور است؟ در صورت ورود روسیه بدون هماهنگی با آمریکا چه سرنوشتی برای این کشور در سوریه رقم خواهد خورد؟ ورود مستقیم روسیه به بحران سوریه چه تاثیری بر منافع ایران در این کشور خواهد داشت؟
پاسخ به سئوالات فوق را می توان به صورت سناریو های متفاوتی در نظر گرفت:
هدف عمده و منافع روسیه درورود به بحران سوریه چیست؟
روسیه که بیشتر پایگاه ها و حوزه های نفوذ سنتی خود در خاورمیانه مثل عراق و لیبی را از دست داده است به دنبال آن است که نفوذ و منافع خود در سوریه و منطقه را از طریق تاثیر گذاری بر معادلات این کشور حفظ نماید . پوتین ،ورود به جنگ سوریه را احتمالامسیری برای خروج از انزوای بین المللی تلقی می کند. در مقابل غرب روسیه را به فریب و نیرنگ متهم می کند. به نظر می رسد با وجود مذاکرات میان روسیه با کشور های غربی، اسرائیل و عربستان بحران سوریه هنوز به مرحله کاهش بحران وارد نشده است و مصالحه ای در کوتاه مدت متصور نیست . غرب روسیه را متهم نموده است که مخالفان میانه رو اسد را بمباران کرده و کمتر به نیرو های داعش هجوم برده است. در پاسخ روسیه این اتهام ها را نمی پذیرد و آن را جنگ تبلغاتی علیه روسیه می داند.
تجاوز هواپیما های روسی به حریم هوایی ترکیه باعث هشدار ناتو به این کشور گردید. ترکیه ادعا می کند که یک پهپاد روسی را سرنگون کرده است.ورود روسیه به سوریه شمشیری دو لبه است که هم می تواند اوضاع منطقه را بحرانی تر کند و هم می تواند راه حل سیاسی ایجاد کند و از طرف دیگر هم می تواند منافع این کشور در منطقه را حفظ و یا نابود نماید.
آیا ورود روسیه به سوریه می تواند اهداف غایی روسیه که همانا ایجاد شکاف بین آمریکا ومتحد دیرینه آن اتحادیه اروپا است را برآورده کند؟
روسیه در بیشتر در گیری هایی که آمریکا سیاست همراهی با اروپا را برای موجه جلو دادن سیاست هایش برای جهان داشته، سعی در ایجاد شکاف بین این دو بازیگر نموده است .نمونه آن را می توان در بحران اوکراین دید که سعی در ارتباط خطی با اعضای اتحادیه اروپا مخصوصا در انتخابات پارلمان اروپا نمود . در این راستا سناریو احتمالی از هدف روسیه در ورود به سوریه این است که این رفتارنمادین بوده وهدف غایی روسیه سعی در متزلزل کردن وبی اعتماد ی کشورهای اروپایی به سیاست های امریکا است وشاید بنوعی در کمرنگ کردن اتحاد این دو بازیگر در توافق هسته ای با ایران بوده که وجه موفقی از همراهی آمریکا واروپا بوده ونشانه اعتماد این دو قدرت جهانی به یکدیگر است.
آیا روسیه با چراغ سبز آمریکا وارد جنگ در سوریه شده است و در این صورت چه آینده ای برای این کشور در بحران سوریه متصور است؟
بعضی از تحلیل گران معتقدند که ملاقات پوتین و اوباما در سازمان ملل نشان از توافق دو کشور برای ورود نظامی روسیه به سوریه دارد. در تایید این سناریو تعدادی دیگر از صاحب نظران معتقدند عدم موضع گیری قاطع آمریکا و غرب در مقابل حملات روسیه و اجتناب نیروی هوایی آمریکا از رودر رویی با هواپیما های روسی دلیلی بر این مدعا است. در صورتی که این سناریو را مورد توجه و تایید قراردهیم همکاری این دو کشور بعد از سرکوب گروه داعش وارد فاز سیاسی و حذف اسد از صحنه سیاست سوریه خواهد گردید.
در صورت ورود روسیه بدون هماهنگی با آمریکا چه سرنوشتی برای این کشور در سوریه رقم خواهد خورد؟
اشتون کارتر وزیر دفاع آمریکا هشدار داده است که ورود روسیه در سوریه تنش در این کشور را عمیق تر خواهد کرد و این استراتژی روسیه را محکوم به شکست می داند. رئیس جمهور آمریکا نیز ورود روسیه و ایران به سوریه را ورود به باتلاق سوریه می داند و آن را محکوم به شکست می داند. بشار اسد اعلام کرده است که استراتژی روسیه و ایران باید پیروز شود و شکست آن باعث نابودی خاورمیانه خواهد شد.
موسسه مطالعات جنگ مستقر در واشنگتن در گزارشی هشدار داد: عملیات بر ضد جناح مخالف سوریه احتمالا سخت تر و کندتر از پیش بینی های روسیه و ایران خواهد بود و این دو کشور ممکن است مجبور شوند منابع بسیار بیشتری را به این جنگ اختصاص دهند. طبق گزارش این موسسه، گسترش حضور روسیه و ایران احتمالا انگیزه ای برای رژیم سوریه خواهد شد که راه نظامی را در اولویت قرار دهد... و طولانی تر شدن جنگ موجب تشدید کشتار و خونریزی خواهد شد.
رئیسجمهور فرانسه هم اعلام کرد دخالت نظامی روسیه در جنگ داخلی سوریه به نفع بشار اسد، ممکن است حکومت این کشور را تقویت کند، اما در نهایت به نجات اسد نمیانجامد.دولت فرانسه از مخالفان سرسخت بشار اسد است و بارها تاکید کرده که سوریه با حضور اسد در قدرت، آیندهای نخواهد داشت؛ اولاند بار دیگر نیز هشدار مشابهی داده است.فرانسوا اولاند میگوید «به روشنی بیان شده است که بشار نمیتواند بخشی از آینده باشد. باید تا آنجا که مقدور است سریع به سمت یافتن یک راهحل سیاسی پیش برویم.
ورود مستقیم روسیه به بحران سوریه چه تاثیری بر منافع ایران در این کشور خواهد داشت؟
متیو مک انییس عضو ارشد موسسه امریکن اینتر پرایز در مقاله ای اعلام نمود ورود روسیه به حفظ حکومت اسد می تواند منجر به مخاطره افتادن اهداف استراتژیک ایران در سوریه شود. کمپین نظامی اخیر در ظاهر به نفع تهران و مسکو است ، اما هزینه های احتمالی در سطح استراتژیک برای تهران دارد. روسیه اهرم بیشتری در مذاکرات برای حل و فصل مسئله دارد، شرایطی که ممکن است به نفع ایران نباشد. در ضمن روسیه ممکن است خواهان نقش بزرگ تری در عراق – حیات خلوت ایران- تحت هدف مبارزه با داعش باشد. از طرف دیگر روسیه خواستار مقابله با تل آویو نیست و این می تواند منبع اختلاف دیگری میان روسیه و ایران باشد.
ایران ممکن است نقشی تسهیل کننده در ورود روسیه به جنگ سوریه داشته باشد ، اما سابقه تاریخی نشان می دهد که روسیه در حفظ منافع ملی ایران قابل اعتماد نیست. همه این موارد نشان می دهند که نتیجه نهایی تحولات ممکن است به نفع ایران نباشد.
نتیجه گیری
اغلب ناظران سیاسی معتقدند که وضعیت در سوریه به طور قابل توجهی از بد به سمت بدتر شدن رفته است.جنگ سوریه تاکنون بیش از دویست و پنجاه هزار کشته بر جای گذاشته و نیمی از جمعیت این کشور آواره شده اند. با ورود نظامی روسیه به جنگ سوریه ، انتظار می رود این بحران دامنه های گسترده تر و پیچیده تری پیدا کند . روندی که می تواند باعث فاصله گرفتن از دیپلماسی و عمیق تر شدن باتلاق سوریه شود. به نظر می رسد روسیه با ورود به بحران سوریه وارد یک قمار نظامی شده است.
اشتون کارتر، وزیر دفاع آمریکا گفت که وی با ارزیابی کارشناسان نظامی در رابطه با اینکه روسیه یک تهدید وجودی برای آمریکاست، موافق است؛ خصوصا با این حجم وسیع از زرادخانه هستهای آن.بنابراین این مسالهای جدید نیست. آنچه جدید است و به نظر من کارشناسان به آن اشاره کردهاند و من با آن موافقم، این است که با گذشت یک چهارم قرن از پایان جنگ سرد، ما روسیه را یک مخالف و رقیب در نظر نگرفتهایم.رفتار ولادیمیر پوتین از بسیار از جنبهها شبیه مخالف و رقیب است. این مسالهای جدید است. ما باید با این مساله مقابله کنیم.
روسیه در دراز مدت توان اقتصادی و نظامی برای جنگ ندارد. مسائل اقتصادی و تحریم های روسیه و درگیری های شرق اوکراین از عواملی است که روسیه را در دراز مدت زمین گیر خواهد کرد.امکان تجزیه سوریه با ادامه جنگ از طرف روسیه بیشتر می شود و تاثیری نامطلوب بر روی عراق خواهد گذاشت و بحران منطقه عمیق تر خواهد شد.در صورت شکست طرح نظامی مسکو در سوریه ، این کشور موقعیت خود در سوریه و به دنبال آن در خاورمیانه از دست خواهد داد.
روسیه ظرفیت محدودی برای نفوذ در وضعیت بحرانی خاورمیانه دارد و مردم این کشور نیزاز اعزام نیرو های بیشتر به این کشور حمایت نمی کنند و از درگیری احتمالی با نیرو های آمریکایی و غربی نگرانند. به نظر می رسد پوتین استراتژی مشخص و دقیقی در مورد خاورمیانه ندارد و تنها برای خروج از انزوا و ایجاد فرصت برای این کشور وارد جنگ با سوریه شده است. بشار اسد یکی از آخرین متحدان مسکو در خاورمیانه است اما آیا روسیه حاضر است روی اسد به قیمت درگیری با غرب سرمایه گذاری کند.
ایران به عنوان هم پیمان اصلی سوریه باید به دیپلماسی و سوریه بعد از اسد نیز بیاندیشد و روی روسیه به عنوان متحدی استراتژیک سرمایه گذاری نکند زیرا تجربه و سابقه تاریخی نشان می دهد که روسیه با گرفتن امتیاز از غرب و تامین منافع خود صحنه را خالی خواهد نمود. الگوی مذاکرات هسته ای میان ایران و 1+5 می تواندبرای سامان دادن به بحران سوریه نیز به کار گرفته شود . بنا براین باز گذاشتن مسیر دیپلماسی میان ایران و اعضای اتحادیه اروپایی ، ایالات متحده و سایر قدرت های تاثیر گذار در حل و فصل بحران های سوریه و عراق رفتاری خردمندانه و با هزینه ای کمتر خواهد بود و باعث ارتقاء نقش و جایگاه ایران به عنوان قدرتی تاثیر گذار در منطقه خواهد گردید.
تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل
* دکترای روابط بین الملل، استاد دانشگاه و عضو هیات تحریریه
** کارشناس ارشد روابط بین الملل و عضو هیات تحریریه