خاورمیانه در میان رقابت های چین،روسیه وامریکا(بخش اول)
نوشته شده توسط شریف زاده
زهرا شریف زاده عضو هیئت تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل
با افزایش حضور چین و روسیه در خاورمیانه ، این خطر افزایش می یابد که تأثیرات ناشی از رقابت آمریکا و چین و روسیه و ژئوپلیتیک بر اقتصاد منطقه تأثیر بگذارد. چگونه حضور چین و روسیه در خاورمیانه درک می شود و حضور آنها در کدام مناطق گسترش می یابد؟ علاوه بر آن واکنش محتاطانه ایالات متحده به این وضعیت چگونه خواهد بود؟
در حالی که ایالات متحده پس از جنگ جهانی دوم نقش اصلی را در شکل گیری نظم خاورمیانه ایفا کرده بود ، حضور آن در منطقه طی دهه گذشته به وضوح کاهش یافته است. یک نقطه عطف قابل توجه برای ایالات متحده گسترش چشمگیر تولید نفت و گاز طبیعی در ایالات متحده از سال 2010 ، ناشی از توسعه ذخایر داخلی شیل از حدود سال 2006 بود. در سال 2014 ، ایالات متحده از عربستان سعودی و روسیه پیشی گرفت و تبدیل به بزرگترین تولید کننده نفت جهان شد و دیگر نیازی به خاورمیانه برای تأمین منبع پایدار انرژی نداشت.
بزعم کشورهای خاورمیانه از جمله عربستان سعودی و اسرائیل امریکا بدلیل انعقاد توافق هسته ای (برجام) با ایران در زمان اوباما ، اشتباه بزرگی مرتکب شد .این امر را عاملی جهت بی ثباتی ناشی از اوضاع در خاورمیانه ، از جمله جنگ داخلی سوریه دانستند. در نتیجه ، ناامیدی از ایالات متحده به ویژه در کشورهای عربی افزایش یافت. همچنین به نظر می رسید که دولت وقت امریکا ، ترامپ مایل نیست در کاهش تنش ها در منطقه پیشگام باشد. در جریان بحران دیپلماتیک قطر که در ژوئن 2017 رخ داد ، به جای اینکه به طور فعال در صدد خنثی سازی اوضاع از طریق میانجیگری برآید ، ایالات متحده با موضع گیری ضد ایرانی آشکاری که داشت زمینه تقابل ایران و عربستان فراهم نمود. و اکنون انتظارات بر این است که با آمدن جو بایدن احتمالاً منجر به کاهش تنش در روابط آمریکا و ایران خواهد شد ، اما جهت گیری سیاست ایالات متحده ، که مبتنی بر کاهش هزینه های مداخله در خاورمیانه است ، بعید بنظر می رسد که شاهد یک تغییر اساسی باشیم. علاوه بر این ، از طرفی سیاست انرژی مورد حمایت آقای بایدن براین مبنا قرار دارد که از وابستگی به سوخت های فسیلی دور شود ، در این صورت اهمیت خاورمیانه به عنوان منبع نفت برای ایالات متحده حتی بیشتر کاهش خواهد یافت.این در حالی است که حضور روسیه و چین در حال افزایش در خاورمیانه می باشد. ایالات متحده نسبت به گسترش نفوذ چین و روسیه ، و تعیین آنها به عنوان "رقیب" در اسناد سیاست های امنیتی ، مانند استراتژی امنیت ملی (NSS) [1]، ایجاد منبع جدیدی از تنش در خاورمیانه ، بیش از حد محتاط است. (شکل1)
شکل 1
حضور روسیه در خاورمیانه
رویکرد روسیه در خاورمیانه از اولویت‌ها و اصول سیاست خارجی متعددی سرچشمه می‌گیرد و راهبرد امنیت ملی 2015 روسیه به دنبال افزایش امنیت انرژی بوده و هدف دکترین نظامی روسیه، گسترش همکاری های «نظامی- سیاسی» و «نظامی- تکنیکی» با کشورهای خارجی است.منافع مسکو در خاورمیانه عمدتا سه هدف را دنبال می کند:
نخست آنکه، وجهه بین المللی و تمایل به برخورداری از یک جایگاه اصلی در مذاکرات و تصمیم گیری ها، محرک اصلی فعالیت روسیه محسوب می‌شود.
دوم آنکه، روسیه خاورمیانه را فرصتی برای تقویت اقتصاد خود از طریق تجارت و سرمایه گذاری قلمداد می‌کند. در واقع روسیه خود را جایگزینی برای امریکا در این منطقه قلمداد کرده است .
سوم آنکه، روسیه با ایدئولوژی خنثی به افزایش نفوذ خود، سرمایه گذاری اقتصادی، میانجیگری دیپلماتیکی و در برخی موارد، ایجاد اختلال، پرداخته است.
پر واضح است روسیه در تلا‌ش‌های اقتصادی‌اش بر حوزه‌هایی متمرکز شده است که در آنها مزایای بازار را دارد: انرژی هسته‌ای، نفت و گاز، پتروشیمی، فضا، تسلیحات و غلات. درهمین‌حال، تجارت روس‌ها در خاورمیانه برمبنای این شعار «قیمت چینی برای کیفیت اروپایی» قرار گرفته است. قیمت اندک و اعتبار دلایل اصلی علاقه کشورهای خاورمیانه به فناوری هسته‌ای روسیه است.
به همین جهت حضور روسیه در خاورمیانه با مداخله در جنگ داخلی سوریه از سپتامبر 2015 به سرعت گسترش یافت ودر سال 2017 ، در راستای مداخله ی فعال ایالات متحده ، روسیه ، همراه با ایران و ترکیه ، "روند آستانه" را با هدف تأمین صلح در سوریه بدست گرفتند. در روند آستانه که هدفش تثبیت آتش بست و یافتن راه حل سیاسی بود اما هر یک از دولت های روسیه،ترکیه وایران اهداف متفاوتی را پیگیری می کردند از جمله ترکیه بدنبال این بود که به عنوان بازیگر در بحران سیاسی باقی بماند، خسارت هایش را کاهش دهد، باقی مانده معارضین را در صحنه نگه دارد. و در نهایت بتواند با خطرهای جدیدی که با آن مواجه است در راس آن نیروهای حزب اتحاد دموکراتیک کردی که هدفشان تسلط بر شمال سوریه است مقابله کند.
واما روسیه تلاش می کرد سیطره اسد در سوریه را تقویت کند، نفوذش را در سوریه از طریق تبدیل دستاوردهای نظامی به دستاوردهای سیاسی تقویت کند. و در این میان ایران نیز می خواست در بین توافقات ترکیه و روسیه به حاشیه نرود، نفوذش را حفظ کند و موقعیتش را در سوریه تقویت بخشد تا در هر درگیری احتمالی با اسرایل و امریکا آماده باشد.آنچه حائز اهمیت بود این است که سه کشور در این مساله اتفاق نظر دارند که روند آستانه حاوی این پیام است که آنها می توانند بدون نقش مستقیم امریکا پرونده سوریه را حل کنند. ونتیجه روند آستانه ثمراتی را برای سه دولت روسیه ،ترکیه وایران در برداشت . ترکیه توانست دو عملیات نظامی در داخل سرزمین سوریه انجام دهد. اولین عملیات درع الفرات (2016-2017) و دومین عملیات: عملیات شاخه زیتون در عفرین (2018) بود و نیروهایی نیز در شمال ادلب به موجب توافق با روسیه (توافق ادلب 2017) مستقر کرد و اهداف خود از جمله آزادسازی شمال سوریه از دست حزب اتحاد دموکراتیک را محقق نمود. امری که سبب شده بتواند تعدادی از پناهجیان سوری را بازگرداند و مانع از آن شود که حزب اتحاد دموکراتیک کردی موجودیتی در شمال سوریه برای خود ایجاد کند.
روسیه توانست نفوذش را داخل نهادها و دستگاه های نظام سوریه تقویت کند و همچنین نفوذ خود را بر شخص اسد افزایش دهد و امتیازهای سیاسی و اقتصادی در سوریه کسب کند. و خود را به عنوان بازیگری که بیشترین تاثیر را بر نظام اسد دارد نشان دهد. اما ایران به نظر می رسد به دلایلی رو به ضعف رفت ودلایل آن توافقات روسی – اسرائیلی، روسی – امریکایی و امریکایی – اسرائیلی که همگی به لزوم محدود کردن نفوذ ایران در سوریه معتقد بودند. ضمن اینکه نیاز روسیه به ترکیه بیشتر از نیازش به ایران در روند سیاسی است. از این جهت روند آستانه موجب افزایش نفوذ ایران نشد.
در حقیقت روسیه در خاورمیانه به‌دنبال ایجاد توازن است و سیاست تعامل همزمان روسیه یک هدف را دنبال می‌کند: تحصیل منافع بیشتر. در این متن، ایران در سیاست خاورمیانه‌ای روسی دارای اهمیت است. روسیه درصدد مشارکت با ایران برای مقابله با خودنمایی‌های آمریکا در خاورمیانه است. روسیه کاملاً به توان ایران برای ایجاد امنیت در آسیای میانه و قفقاز آگاه است. ارزیابی‌های اقتصادی نیز بر حفظ بازار تسلیحاتی ایران برای صنعت دفاعی روسیه تعیین‌کننده است. فروش سلاح به ایران بخشی از استراتژی این کشور در عقب راندن نفوذ آمریکا و اروپا در ایران است چرا که اگر روسیه به ایران سلاح نفروشد، ایران به‌سوی رقبایش می‌رود.
درمجموع، روسیه ایران را دشمن بالقوه نمی‌داند. ایران یک مشتری خوب برای تسلیحات روسیه یک شریک مهم ژئوپلیتیک و یک قدرت منطقه‌ای روبه‌ظهور است که به حضور سیاسی و نظامی آمریکا در منطقه خزر و دریای سیاه و خاورمیانه توازن بخشیده و همزمان افراط‌گرایی سنی در قفقاز شمالی و آسیای مرکزی را مهار کرده است. درمجموع، دلایل روسیه برای برقراری رابطه‌ای جذاب با ایران عبارت‌اند از: متحد قوی در برابر مخالفت با آمریکا، شریک اقتصادی در برابر تحریم‌های غرب، و شریک در برابر مقابله با افراط‌گرایی سنی و تجزیه‌طلبی.
تعامل روسیه با عربستان، امارات و رژیم صهیونیستی نیز حائز اهمیت است مسکو با عربستان برای تضمین قیمت انرژی بالاتر همکاری می کند زیرا قیمت انرژی برای اقتصاد و پیشبرد برنامه‌های این کشور حیاتی است. اهمیت تعامل روسیه با کشورهای عرب خلیج فارس نیز بدین دلیل است که مسکو باید مانع برخورد میان شرکای خود، ازجمله ایران با کشورهای سنی و رژیم صهیونیستی شود. هرگونه منازعه‌ای می‌تواند فرصتی را برای آمریکا ایجاد کند که روسیه را در این منطقه به حاشیه براند. سرمایه‌گذاری و تجارت در کشورهای عربی خلیج فارس برای مسکو می‌تواند تحت تحریم‌های غرب از این کشورها سرمایه جذب نماید.
انگیزه های روسیه و خطر تحریم های آمریکا
بنظر می رسد روسیه بطور پیوسته در خاورمیانه ، به ویژه در بخشهای نظامی و انرژی ، منافع خود را کسب می کند. به طور خاص ، امضای توافق نامه های نظامی و ایمن سازی پایگاه ها در کشورهای ساحلی دریای مدیترانه شرقی و دریای سرخ ، صادرات سلاح به کشورهای شورای همکاری خلیج فارس ، ترکیه ، مصر و سایر کشورها ، صادرات انرژی هسته ای به ترکیه و مصر ، ایجاد خط لوله انتقال گاز طبیعی از روسیه به ترکیه (ترک استریم ، در ژانویه 2020 راه اندازی شد) ، و کسب منافع در گاز فراساحل لبنان (2018) تنها چند نمونه است. با این حال ، بزرگترین قدرت روسیه در جای دیگر بود. در پی ایجاد شرایطی برای حل مشکلات خاورمیانه بود. پوتین کانال هایی برای گفتگو با رهبران کشورهای مختلف خاورمیانه از جمله ایران ، عربستان سعودی ، اسرائیل ، ترکیه و مصر که منافع آنها به طور پیچیده ای در هم آمیخته شده است ، ایجاد کرد. وی در مناطق خاصی از جمله آتش بس و مذاکرات صلح در جنگهای داخلی سوریه و لیبی و در مذاکرات کاهش هماهنگ تولید اوپک پلاس نقش واسطه ای ایفا کرد و با ابتکار عمل در مذاکرات ، موفق به کاشت تصویر چه در داخل و چه در خارج از آن شد. با توجه به اینکه ایالات متحده قصد خروج از منطقه خاورمیانه را دارد احتمالا خاورمیانه جز اعتماد بیشتر به روسیه به عنوان یک کارگزار ندارد. روسیه می خواهد منافع خود را در خاورمیانه حفظ و گسترش دهد ، در حقیقت ، هدف بزرگتر روسیه از مداخله در منطقه به عنوان یک ابزار چانه زنی برای حفظ مزیت در روابط خود با غرب و لغو تحریم ها و استخراج حل و فصل در اوکراین می باشد. به دنبال بحران کریمه در سال 2014 ، ایالات متحده تحریم های خود را برای مهار روسیه از نظر نظامی و انرژی تشدید کرد. و گزارش ها دلیل مداخله روسیه در جنگ داخلی سوریه را درخواست کمک اسد ، رئیس جمهور سوریه اعلام نمود .
برعکس ، ایالات متحده نسبت به افزایش نفوذ روسیه در خاورمیانه محتاط است و اقداماتی را برای مقابله با روسیه انجام داده است ، مانند اینكه ترکیه را از برنامه تولید جنگنده های مخفی 35 F- آمریكا پس از خرید موشك400 S- روسی توسط ترکیه خارج كرد. سیستم دفاعی همچنین شش هواپیمای35 F- که مقصد اصلی آنها ترکیه بود به جای آن به نیروی هوایی آمریکا منتقل شدند. ایالات متحده همچنین تهدید کرد مصر را که قصد خرید جنگنده های روسی35 Su- را دارد تحریم ها خواهد کرد. ایالات متحده روسیه را از طرق مختلف : از جمله جلوگیری از اتصال ترک استریم به روسیه و اروپا از طریق تصمیم دسامبر 2019 خود برای تحریم شرکت های درگیر در ساخت خط لوله و برنامه خود برای گسترش بیشتر دامنه تحریم ها در ژوئیه 2020 محدود نمود.
