مصاحبه با پروفسور D. A. P. Sharma  دانشگاه دهلی - هند توسط مجله ایرانی روابط بین الملل

ترجمه:امین رفیع 

ریشه اعتراضات در قزاقستان را چگونه ارزیابی می کنید؟

برای درک ریشه های آن، ابتدا به طور مختصر با اعتراض مرگبار ضد ظلم که منجر به از دست رفتن بسیاری از مردم و اموال قزاق شد آشنا می شویم. در واقع، آغاز سال جدید 2022 برای قزاقستان وحشتناک و با عواقب گسترده بود. در دو ژانویه سال جاری، اعتراضات در شهر نفت خیز ژانائوزن در استان منگیستاو در جنوب غربی قزاقستان علیه افزایش شدید قیمت گاز مایع (LPG) آغاز شد.

اما به نظر می رسد که پیشتر  هم احساسات ضد ظلم مردم تحریک می‌شد، و به همین جهت آنها زودتر به اعتراض پیوستند و باعث ناآرامی های سیاسی گسترده در سراسر کشور شدند. حتی اگر افزایش قیمت گاز دلیل فوری اعتراض باشد، به نظر می رسد که افزایش دو برابری قیمت آن نوک کوه یخ بوده است، اما همچنان ریشه های اعتراضات در نظام سیاسی، حاکمیت و سیاست های اقتصادی کشور پابرجاست. من به طور خلاصه به جنبه های اقتصادی و سیاسی مربوطه به ترتیب اشاره خواهم کرد:

اول از همه، ممکن است به این فکر کنید که چرا اعتراضات در ژاناوزن آغاز شد؟ در واقع، ژانائوزن در استان منگیستاو از سال 2011 زمانی که 14 کارگر نفت به دلیل اعتراض به حقوق کار توسط پلیس کشته شدند، منگیستاو، اگرچه از نظر منابع طبیعی درآمدزا (نفت و گاز) غنی است، اما کیفیت زندگی در آن پایین است، زیرساخت ها ناکافی و امکانات در مقایسه با مراکز شهری که در آن افراد ثروتمند و با نفوذ زندگی می کنند ضعیف است. می‌توان گفت که این منطقه قربانی نفرین منابع است که سهم بزرگی در اقتصاد قزاقستان دارد، اما سهم خود را از درآمد از نظر توسعه اجتماعی-اقتصادی دریافت نکرده است. گاز مایع راه نجات منطقه منگیستاو بوده است که به طور گسترده برای وسایل نقلیه و همچنین برای پخت و پز و گرمایش استفاده می‌شود. به همین دلیل است که گرانی گاز همیشه باعث رنجش مردم این منطقه شده است. بر اساس برآوردهای دولت، تقریباً 90 درصد وسایل نقلیه در این منطقه از گاز مایع استفاده می کنند که نسبت به سایر نقاط کشور بسیار بیشتر است. اقلام غذایی باید از هزاران کیلومتر دورتر آورده شوند، بنابراین گران می شوند، در حالی که قدرت خرید مردم در این منطقه به نسبت پایین است. به این ترتیب مردمی که از بیماری همه گیر، تورم و بیکاری رنج می برند تحمل افزایش دو برابری قیمت گاز مایع یک روز قبل از شروع اعتراضات را نداشتند. بعد از شروع اعتراض از ژانائوزن، اعتراض به آلماتی، پایتخت مالی کشور رسید و از مناطق سرشار از منابع طبیعی آکتائو، آکتوبه، آتیراو، کاراگاندا و ژزکازگان عبور کرد. به زودی در سرتاسر قزاقستان تظاهراتی به راه افتاد و گستردگی آن بزرگترین خشم در تاریخ قزاقستان مستقل بود که نارضایتی های سیاسی و اقتصادی گسترده تری را به همراه داشت.

حالا بیایید بفهمیم که چه چیزی باعث دو برابر شدن قیمت گاز مایع شده است. تا سال 2018، قیمت گاز مایع توسط دولت تنظیم می شد. قیمت‌ گاز مایع در پمپ بنزین‌ها از زمان انتقال مرحله‌ای به تجارت الکترونیکی آن و قیمت‌گذاری گاز تعیین‌شده در بازار در ژانویه 2019 دو برابر شد. دوران یارانه برای مصرف‌کنندگان داخلی به پایان رسید و بازار اجازه داد قیمت‌ گاز مایع را تعیین کند. دولت در دفاع از ابتکار اصلاحات خود می گوید که به دلیل شکاف در تقاضا و عرضه گاز مایع اجتناب ناپذیر بود. در سال 2021، تقاضا برای گاز مایع سالانه 14 درصد افزایش یافت اما تولید ثابت ماند. هزینه تولید یک کیلو گاز مایع در منگیستاو 80 تنگه به ​​ازای هر کیلوگرم است اما با قیمت 60 تنگه به ​​فروش می رسد. سیاستگذاران در دولت معتقدند که این اصلاحات باعث سرمایه گذاری در بخش نفت می شود تا آن را مولد، سودآور و پایدار کند.

تجارت الکترونیک با تجارت غیرقانونی گاز مایع مقابله خواهد کرد. سازمان‌های دولتی تردید دارند که جایگاه‌های گاز مایع در منطقه ممکن است تثبیت قیمت‌ها را که توسط آژانس ضدانحصاری در دست بررسی است، دستکاری کرده باشند.

موضوع بعدی این است که چگونه اعتراضات علیه افزایش قیمت گاز مایع در سراسر قزاقستان با درخواست "شال کت" (پیرمرد‌ها باید کناره گیری کنند) آمیخته شد؟

 دولت با پذیرش خواسته‌های معترضان، قیمت گاز مایع را در منطقه منگیستاو به 50 تنگه کاهش داد که کمتر از قیمتی که در زمان آغاز اعتراض‌ها بود. رئیس جمهور قاسم جمرت توکایف از اقدامات کافی برای آرام کردن آشوبگران از جمله برکناری کابینه خود و برکناری نورسلطان نظربایف رئیس جمهور سابق از سمت ریاست شورای امنیت ملی خبر داد. علیرغم همه این اقدامات آرام، اعتراضات همچنان نشان دهنده ناامیدی علیه طیف گسترده ای از حقوق سیاسی و چالش های اقتصادی است که مردم عادی در زندگی روزمره با آن مواجه هستند. به نظر می‌رسد که شعار اعتراضی پیرمرد‌ها باید کناره گیری کنند به عامل وحدت‌بخشی تبدیل شد که منعکس‌کننده خشم عمیق علیه سیستمی شد که در دوران حکومت رئیس‌جمهور سابق نظربایف ساخته و پرورش داده شد. سوال این است که چرا اکثریت مردم قزاقستان به شدت از رئیس جمهور موسس خود انتقاد می کنند، در حالی که او قبلاً در سال 2019 این دفتر را کنار گذاشته است؟ اجازه دهید به طور خلاصه به این موضوع بپردازیم.

قبل از ورود به قزاقستان مستقل، اجازه دهید در مورد آگاهی ضد ظلم قزاق ها و سرکوب آن توسط نیروهای پلیس در رژیم های متوالی به شما یادآوری کنم. از سال 1949 تا 1989 صدها آزمایش هسته ای در قزاقستان زمانی که بخشی از اتحاد جماهیر شوروی سابق به نام قزاقستان SSR بود انجام شد. آزمایش های هسته ای به شدت زندگی و محیط زیست کشور را تحت تاثیر قرار داد. در دسامبر 1986، مردم قزاقستان سکوت خود را شکستند، در آلماتی تجمع کردند و به شدت علیه رژیم آن زمان که توسط پلیس به طرز وحشیانه ای سرکوب شد، تظاهرات کردند. اما آگاهی ضد ظلم به رشد خود ادامه داد. در اواخر دهه 1980، زمانی که قدرت شوروی در SSR قزاقستان رو به زوال بود و نارضایتی مردم در حال افزایش بود، نورسلطان نظربایف، یک رهبر کمونیست از یک کارگر معمولی  فولاد به قدرت رسید. او بعداً با اعلام استقلال قزاقستان در دسامبر 1991، بنیانگذار رئیس‌جمهوری قزاقستان شد. از آن زمان، رئیس‌جمهور نظربایف بر کشور حکومت کرد تا اینکه از قدرت کنار رفت و رئیس‌جمهور کنونی قاسم جمرات توکایف را در سال 2019 نامزد کرد. با این حال، رئیس‌جمهور نظربایف رئیس امنیت ملی شورا، مرکز عالی قدرت کشور باقی ماند.

اعتقاد بر این است که نظربایف رئیس جمهور سابق در دوران حکومت خود اقتصاد کشور را تقویت کرد اما کنترل گسترده ای بر قدرت سیاسی و اقتصادی اعمال کرد و حقوق واقعی دموکراتیک را از شهروندان سلب کرد. فعالان حقوق بشر می گویند که او هرگز اجازه دموکراسی در قزاقستان را نداده است، اما اقتدارگرایی نرم در قزاقستان مستقل نیز باقی مانده است. مردم همچنین بر این باورند که رونق اقتصادی محدود به تعداد انگشت شماری از نخبگان کشور است. در طی حدود دو دهه استقلال، مردم احساس کردند که شعار "اول اقتصاد" که توسط رئیس جمهور وقت نظربایف داده شد، برای مردم عادی کارایی خوبی ندارد. شرکت های خصوصی از یک سو توسعه یافتند در حالی که اقتدارگرایی از سوی دیگر تقویت شد. سرمایه به کشور سرازیر شد اما سرمایه داری روابطی را به وجود آورد که ثمره آن رونق اقتصادی را برای مردم عادی نبود. مردم احساس می کنند که هر کسی را باید به خاطر فقدان حقوق دموکراتیک و سیاسی، اقتدارگرایی سرزنش کرد. انباشت ثروت توسط صاحبان قدرت و نابرابری های اقتصادی در قزاقستان، رئیس جمهور سابق نظربایف است که در واقع هنوز کشور را اداره می کند. در واقع وی پست ریاست جمهوری را کنار گذاشته است نه قدرت.

پس از استعفای او از پست ریاست جمهوری، مردم انتظار داشتند که جانشین رئیس جمهور توکایف حقوق دموکراتیک را در کشور اجرا کند و وضعیت اقتصادی مردم را بهبود بخشد. اما این رویا محقق نشد. ناامیدی مردم به وضوح در شعار پیرمرد‌ها باید کناره گیری کنند که احساسات متحد کننده اعتراضات بود، منعکس شد. گفته می شود که این شعار برای اولین بار در اعتراضات ضد نظام در سال 2014 توسط فعالان حقوق زنان شنیده شد که از آن زمان تاکنون بیانگر احساسات سیاسی مردم بوده است. می توانید تصور کنید که مردم چگونه از سرنگونی مجسمه های نظربایف رئیس جمهور سابق ناامید شده اند.

واکنش روسیه به بحران قزاقستان چه خواهد بود؟

قطعاً واکنش روسیه مهم است، در عین حال واکنش‌های منطقه‌ای و پیامدهای ژئوپلیتیکی بحران قزاقستان نیز بسیار مهم است. بخش بزرگی از رسانه‌های بین‌المللی آن را فرصتی برای روسیه برای گسترش نفوذ خود در منطقه می‌دانند، اما آنقدرها هم ساده و سرراست نیست. برای روسیه، وضعیت کمی ناراحت کننده بود. حتی نمی توانست با توجه به اجبارهای ژئوپلیتیکی به اعزام نیروهای سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) نه بگوید و از خطرات و مسئولیت های درگیر بودن آگاه بود. از این رو روسیه و سایر اعضا تصمیم گرفته‌اند نیروهای سازمان پیمان امنیت جمعی را برای مدیریت بحران بفرستند، زیرا روسیه نمی‌تواند اجازه دهد بی‌ثباتی و هرج‌ومرج در منطقه رخ دهد، در حالی که از قبل با بحران اوکراین و بلاروس درگیر بود. مسکو می‌دانست که بر اساس ماده 4 پیمان امنیت جمعی، اعزام ارتش تنها در صورتی توجیه می‌شود که یک کشور عضو تعرض تهاجم (حمله مسلحانه تهدیدکننده امنیت، ثبات، تمامیت ارضی و حاکمیت) شود. بنابراین، پس از ارسال کمک نظامی، مقامات وزارت خارجه روسیه، اعتراضات را الهام گرفته از خارج برای تضعیف امنیت و یکپارچگی قزاقستان نامیدند، موضوعی که بعداً توسط رئیس جمهور توکایف بازتاب یافت. شکی نیست که گام جسورانه روسیه باعث بازگرداندن نفوذ در منطقه و تقویت روابط استراتژیک با شریک همسایه خود قزاقستان شده است، با این حال، مشخص نیست که قزاق های بومی چگونه آن را هضم می کنند در حالی که رویکرد آنها به نفوذ روسیه با رویکرد دولت متفاوت بوده است. همچنین زود است پیش‌بینی کنیم که این امر چه تأثیری بر روابط تیره بین شهروندان قزاق تبار روسی و قزاق‌های بومی خواهد داشت. برخی از کارشناسان دریافته اند که قزاقستان برای روسیه دردسرساز خواهد شد، اما من موافق نیستم.

جالب اینجاست که پس از کمک CSTO به قزاقستان، ترکیه نشست مجازی سازمان کشورهای ترک (OTS) را درباره تحولات قزاقستان تشکیل داده است. وزیر امور خارجه ترکیه پس از این دیدار از گسترش همه نوع کمک به قزاقستان خبر داد اما ابراز امیدواری کرد که قزاقستان با امکانات و توانایی های خود از بحران عبور کند. ظاهراً ترکیه نسبت به نقش روسیه در آسیای مرکزی که معتقد است بخشی از جهان ترک است، ناآرام به نظر می‌رسد. کارشناسان فکر می کنند که دخالت نیروهای CSTO به درخواست قزاقستان باعث کاهش ساخت طرح جهان ترک تحت رهبری ترکیه شد. نظر من هم مشابه است.

اما در حقیقت، ناآرامی در قزاقستان زنگ خطری برای حاکمان کشورهای همسایه در منطقه است. ما آنچه را که در قرقیزستان (2010)، در ارمنستان (2020) و اتفاقاتی که در بلاروس رخ می دهد، دیده ایم. بیم آن می رود که چالش ها برای حاکمان کشورهای آسیای مرکزی افزایش یابد و بدیهی است که بحران ژئوپلیتیکی نیز به وجود بیاید.

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل