سیده زهرا موسوی*

 یکی از مهمترین موضوعات که از سال 1381برسیاست خارجی ایران سایه افکنده فعالیت های هسته ای ایران بوده و هست . بدنبال اعلام رسمی جمهوری اسلامی ایران  دستیابی به فن آوری هسته ای  روابط این کشور با آمریکا و اتحادیة اروپا علاوه بر مناسبات سیاسی، جنبه های دیگر روابط بین آنها را هم تحت الشعاع قرار داده است.  این امر آغاز گفتگوهای چندجانبه ایران با شش قدرت بزرگ شد ، سرانجام برنامه جامع اقدام مشترک با توافق نهایی وزرای امور خارجه 1+5 و وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در تاریخ 23 تیرماه 1394(14 جولای 2015) به امضا رسید و پس از دو سال مذاکره، توافقی بلند مدت (برجام ) بین ایران و کشورهای 1+5 در خصوص فعالیت های هسته ای ایران و لغو تحریم های ایران حاصل شد. شش روز بعد، در تاریخ 29 تیرما 1394(20 جولای 2015) قطعنامه 2231 شورای امنیت به تصویب رسید که بر اساس آن، تحریم های قبلی شورای امنیت لغو شده و کشورهای امضا کننده برجام، موظف به اجرای کامل تعهدات مندرج در آن شدند.اما طولی نکشید که با تغییر ریاست جمهوری جدید آمریکا دونالد ترامپ علی رغم پایپبندی و رضایت اروپائیان با برجام ناسازگاری خود را با توافق چند جانبه بین المللی برنامه هسته ای ایران آشکارو از برجام خارج شد . پرسش این تحلیل این است که احیای برجام و بازگشت آمریکا به برجام چه تاثیری بر مذاکرات احتمالی آینده میان ایران و آمریکا موسوم به برجام پلاس دارد ؟ فرضیه مورد نظر: با بازگشت آمریکا به برجام و حذف برخی از تحریم های ایران ،مذاکرات آینده ایران و آمریکا برای مسائل موشکی و نیز مسائل منطقه ای را در دستورکار قرارخواهد گرفت.

 بند های مهم برجام

• موارد زیر بند هایی در برجام هستند که برداشتن تحریم های ایران را بدنبال داشت .شورای امنیت سازمان ملل متحد طی جلسه ای با تایید برجام تمام مفاد قطعنامه های قبلی خود را در خصوص موضوع هسته ای ایران شامل :قطعنامه ( 1696-206 ) ،  (1737-2006 )،  01747-2007 ) ، (1803  -2008 )،( 1835  -2008  ) ، ( 1929-2010 ) ، ( 2224 -2015 ) را همزمان با اجرای اقدامات مورد توافق مرتبط با برنامه هسته ای ایران که توسط آژانس راستی آزمایی می شوند لغو  کرد .

• پیوست دوم این توافق، تحریم‌های اتحادیه اروپایی و ایالات متحده در روز اجرایی شدن برجام لغو می‌شوند. این تحریم‌ها در حوزه‌های مالی، بانکی، بیمه، نفت، گاز، پتروشیمی، کشتی‌رانی، کشتی‌سازی، ترابری، طلا و فلزات گرانبها، اسکناس، سکه، موارد مجاز هسته‌ای، فلزات، نرم‌افزار و تسلیحات می‌باشند. همچنین خارج شدن نام برخی از شرکت‌ها و اشخاص حقیقی ایرانی مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران طبق این پیوست .سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا هیچ گونه تحریم یا اقدام سختگیرانه دیگری در زمینه انرژی هسته ای ایران وضع نخواهند کرد . به مدت 8 سال تحریم های مربوط به فناوری موشک های بالستیک پا برجا خواهد ماند .همچنین برخی تحریم های مشابه علیه صدورجنگ افزار های متعارف به ایران به مدت 5 سال باقی خواهند ماند .

 مذاکرات وین

 در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ شمسی، دونالد ترامپ رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا رسماً اعلام کرد که ایالات متحده از برجام خارج خواهد شد. او، ایران را متهم به حمایت از حزب‌الله، طالبان، القاعده و سایر سازمان‌های تروریستی کرد. همچنین او بازگشت تحریم‌ها به مانند گذشته را اعلام کرد. ترامپ با استناد به مدارک ارائه شده قبلی نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل  و اذعان به اینکه برجام برای ایالات متحده و هم پیمانانش سودی نخواهد داشت از برجام خارج شد خروج از برجام در ایران نیز واکنش هایی به همراه داشته است . با روی کار آمدن جو بایدن ومیانجیگری اتحادیه  اروپا زمزمه مذاکرات و احیای برجام مطرح و در نتیجه روز 17 فروردین 1400 مذاکرات وین با حضور معاونان سیاسی کشورهای 1+4و ایران با هدف برگشت آمریکا به برجام و احیای تعهدات برجامی آغاز شد . تأکید ایران بر لغو تحریم های یکجانبه آمریکا در پی چند جلسه مذاکره حضوری و در نهایت موافقت آمریکا با لغو بخشی از تحریم هاست. حاضران در مذاکرات با مثبت ارزیابی کردن روند گفت و گو ها در عین حل تاکید دارند که برای توافق نهایی راهی طولانی در پیش رو دارند.  همزمان بامذاکرات اتفاقات زیادی در حال وقوع است حمله به کشتی ایرانی در دریای سرخ ،آزاد سازی کشتی کره جنوبی ،سفر وزیر خارجه روسیه به ایران ،امضای سند همکاری با چین ، همچنین  خبرها حاکی از نارضایتی مقامات اسرائیل از این مذاکره دارد شاید بتوان ردپای اسرائیل را در ماجرا جویی اخیر و انفجار در تاسیسات هسته ای نطنز و راهبرد رسمی و علنی مقامات اسرائیل برای دور کردن ایران از دستیابی به پیشرفت های هسته ای دانست.

مهمترین موضوعات مذاکرات وین

خبرگزاری فرانسه با انتشار مطلبی در این زمینه، مذاکرات پیش رو را «وظیفه ای بسیار دشوار» دانسته که عبارت از تبدیل توافق مقدماتی هسته ای به یک موافقت نامه بلند مدت است که سبب رضایت همه طرف ها شده و بحث جنگ را از میان می برد. در اولین نشست  وین و در کمیته فنی به تعریف تحریم ها رسیدگی ، و تصمیم گیری می شود که کدام تحریم برداشته شود  طرفین در خصوص برداشته شدن تمام تحریم های اولیه و ثانویه مرتبط و غیر مرتبط مورد تقاضای ایران ،همچنین راستی آزمایی از برداشته شدن تمام تحریمها مورد بحث قرارخواهد گرفت . یکی از  نکات برجسته در این دوره از مذاکرات مخالفت آشکار ایران در خصوص حضور مستقیم آمریکا و تهدید به ترک جلسه مذاکرات در صوت حضور نماینده آمریکا بود . مخالفت صریح ایران با مدل بحث گام به گام در مذاکره ، همچنین اراده آمریکا در مذاکرات جدید و تصویب توافقات در کنگره در واقع قانونی کردن مذاکرات وین است .

مشخص کردن نحوه توقف اقدامات جبرانی ایران ذیل برجام (طبق شروط برجام) پس از خروج آمریکا از این توافق و نقض عهد کشور های اروپایی . در دومین نشست کمیسیون مشترک برجام :شرکت کنندگان ساز و کارهایی جهت تضمین بازگشت آمریکا به برجام را در نظر دارند. کاسته شدن اختلافات در برابر اهداف کلی  و تاکید بر دشوار بودن مسیر پیش رو و باقی ماندن اختلافات در برخی زمینه ها  از دشواری های این مذاکرات است.تیم سیاست خارجی بایدن طرح (بیشتر در برابر بیشتر ) را دنبال می کرد در پی عدم موافقت از سوی ایران طرح بازگشت ( گام به گام ) یا (کمتر در برابر کمتر ) ارائه و برای پیشبرد آن تلاش می کند . عباس عراقچی می گوید :راستی آزمایی یعنی برداشتن همه تحریم ها نه روی کاغذ بلکه روی زمین و به صورت عملی ، راستی آزمایی نیازمند روشی خاص است ،نمی دانم چقدر طول می کشد آمادگی داریم در مورد یک روند سریع ودرست راستی آزمایی گفتگو کنیم.

مذاکرات احتمالی ابران و آمریکا در آینده

آمریکا به‌دنبال کشاندن ایران برای مذاکره بر سر برجام پلاس است. در برجام پلاس علاوه بر افزایش محدودیت‌ها در برنامه هسته‌ای، آمریکا به‌دنبال ایجاد محدودیت در برنامه موشکی و کمرنگ کردن  نقش منطقه‌ای ایران است. ایران و آمریکا هر کدام شروطی دارند .

شروط آمریکا :

-توقف غنی سازی بیش از 5/3 درصد

-کاهش میزان اورانیوم غنی سازی شده

-کاهش میزان آب سنگین اراک

-اضافه شدن توافق تکمیلی به بند های مثل بند های غروب در مورد رفع محدودیت هسته ای ایران تا 25 سال بعد از توافق برجام

کشورهای اروپایی از مواضع آمریکا از طریق سیاسی و اقتصادی فشار مضاعف به ایران وارد می کنند همچنین لابی های اسرائیل و عربستان به بایدن فشار می آورند تا در خصوص موشک های ایران و خروج ایران از عراق ،سوریه و یمن اقداماتی صورت گیرد .

ناگفته نماند موضوع انتخابات ریاست جمهوری ایران می تواند در فرآیند مذاکرات آتی ایران و آمریکا موثر باشد .

نتیجه گیری

مذاکرات وین با توجه به اوضاع منطقه و مهم تر اوضاع داخلی ایران ، مخصوصا انتخابات ریاست جمهوری پیش رو ، از اهمیت ویژه ای برخوردار است .همچین دولت نوپای بایدن باید دنبال  راه حل سریع عبور از برجام و پرداختن به مسائل دیگر منطقه ای باشد.  شاید بتوان گفت مهمترین مسئله مهار چین باشد و این کار جز با تجمیع همه امکانات آمریکا محقق نخواهد شد  ، تجمیع یعنی کاهش حضور آمریکا  در خیلی از مناطق دنیا از جمله خاورمیانه .و مهم ترمسئله مدیریت آمریکا در منطقه است  یک جریان قدرتمند درآمریکا  درحال شکل گیری است که معتقد است آمریکا نباید هزینه حفظ نظم لیبرال در خارج از این کشور را پرداخت کند این جریان ربطی به حزب دموکرات یا جمهوری خواه ندارد. برای آمریکا مهم است که در خاورمیانه پساآمریکایی دوباره مجبور به دخالت گسترده در خاورمیانه نشود.همچنین مساله اسرائیل و جنگ فراگیر بین چند کشور در منطقه  چاره ای جز دخالت آمریکا برای پایان دادن به آن جنگ وجود نداشته باشد . آمریکا برای آینده نقشه بزرگی دارد و نمی تواند نقش ایران را نادیده بگیرد . از نگاه آنها حکومت ایران این توانایی را دارد که خروج آمریکا از خاورمیانه را با تاخیر زیادی رو به رو کند وآمریکا برای سیاست مهار چین نیاز دارد تا در زمان خودش خروج خود از خاورمیانه را تسهیل کند . از این رو اگر آمریکا به سمت  عبور سریع از برجام برود ، بازگشت به برجام دشوار نیست و ممکن است بخش زیادی از خواسته‌های ایران را هم بپذیرد و البته در این موضوع خواست ایران هم مهم است. اگر آمریکا به این باور برسد که ایران قصد مذاکره درباره مسائل دیگر مثل برنامه موشکی و مسائل منطقه ای را ندارد و می خواهد در برجام متوقف شود ، ممکن است بازه بازگشت به برجام طولانی شود و چانه‌زنی و پیش شرط‌ها و مطالبات جای خود را به اجرای توافق دهند. یک سوال مهم این است که  با جدی شدن احتمال تمایل آمریکا به مذاکرات منطقه ای ،آیا اروپا ، چین و روسیه هم با نیت سیاسی و خواست آمریکا در خصوص مذاکرات منطقه ای موافق هستند ؟و اینکه این مذاکرات فرضی بین ایران و آمریکا در چارچوب 1+5 برگزار و یا دو جانبه ایران –آمریکا و یا 3 جانبه ایران ،آمریکا و اروپا خواهد بود .قطعا تضاد منافع روسیه و چین  با آمریکا و اروپا در منطقه خاورمیانه بیشتر از تضاد در بحث هسته ای ایران است . پنچ قدرت هسته ای منافع مشترک زیادی دارند و تقریبا همگی تمایل دارند تعداد قدرت های هسته ای تا حد امکان افزایش نیابد اما این قدرت ها درباره آینده خاورمیانه اشتراک نظر قابل توجهی ندارند بری هر 5 عضو مهم است که جنگ طولانی در منطقه ایجاد نشود بنظر می رسد در این خصوص هم منافع واحدی نیست مثلا روسیه خیلی هم نگران نیست و بدش نمی آید بحران باشد تا آمریکا بیشتر در گیر بحران شود. با این همه امیدواریم حکومت ایران برای ایجاد صلح و آرامش  درمنطقه و رفاه و آسایش ملت خود و با استفاده از تجربیات و قدمت تاریخی خود مسیر عقلانیت را در پیش بگیرد.

*دانشجوی دکتری روابط بین الملل دانشگاه آزاد سمنان واحد شاهرود

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل