علیرضا جرجانی*
پس از مدت ها فراز و نشیب و خروج آمریکا از برجام و با روی کار آمدن بایدن بعنوان رئیس جمهور آمریکا و شعارهای تبلیغاتی و وعده های انتخاباتی او مبنی بر آمادگی مذاکره با ایران و یا امکان برگشت به برجام و همچنین حمایت روسیه و چین و تا حدی تمایل کشورهای اروپایی این امکان وجود دارد که حداقل بطور نسبی شروع مناسبی جهت ادامه مذاکرات وجود داشته باشد.
قطعاً با وجود مخالفت های زیاد جمهوری خواهان و حتی دموکراتها در آمریکا نسبت به برجام و همچنین تصمیمات اخیر مجلس شورای اسلامی ایران (1399/09/11) در خصوص اقدام راهبردی برای رفع تحریم ها و الزام دولت جهت توسعه برنامه هسته ای و غنی سازی تا حد 20 درصد و همچنین تغییر شرایط منطقه ای از جمله تمایل کشورهای عربی جهت ارتباط با اسرائیل عملا متغیرهای تصمیم گیری طرفین مذاکره کننده تغییر نموده است و رسیدن به توافق نیز کاری بس مشکل به نظر می آید. و مهمتر این نکته که طرفین اصلی مذاکره یعنی آمریکا و ایران هردو برداشتن گام اول را بر عهده طرف مقابل گذاشته و عملا چالش زمانی فرسایشی را جهت شروع مذاکرات در پیش گرفته اند .
اما بهر حال آمریکا، اروپا و ایران متناسب با اهداف تعیین شده خود یک استراتژی از پیش تعیین شده در این مذاکرات داشته اند و اسرائیل احتمال توافق را دور از دسترس نمی بیند ، لذا پس اینکه نتوانست از لحاظ مذاکره و ارتباطات سیاسی اهداف خود را بصورت کامل به آمریکا و اروپا تحمل کند تلاش کرد با ایجاد خرابکاری در سایت هسته ای نظنز که هم زمان با برگزاری مذاکرات برجام در وین اتفاق افتاد ، عملاً ایران را مجبور به واکنش هیجانی نماید که این اقدام ایران متعاقباً موجب واکنش و یا اخذ تصمیمات طرف مقابل را در پی دارد که ممکن است بر خلاف برنامه ریزی و استراتژی اولیه و پیش بینی شده قبلی باشد ، اما در هر صورت این اقدام که بیشترین هدفش خالی کردن دست ایران از کارتهای برنده در خصوص افزایش غنی سازی بوده است ، مسیر توافق را با چالش بیشتر مواجه می کند. اینکه اخیراً اسرائیل بی پروا منافع ایران را به صورت مستقیم در سوریه هدف قرار می دهد و یا با جسارت بیشتری نسبت به ترور دانشمندان ایران اقدام می کند و مطالبه افکار عمومی جهت پاسخگویی متناسب و متقابل امر بدیهی است که ایران می تواند با توجه به نفوذ و داشتن پتانسیل های متحدین منطقه ای خود و به طرق متفاوت پاسخ اسرائیل را بدهد تا هم پاسخگوی افکار عمومی خود باشد و هم با اقدام متقابل خود از تعرضات آتی اسرائیل جلوگیری کند . بهر حال بنظر می رسد رو کردن به یکباره غنی سازی 60 درصد که کارت برنده ایران در مذاکرات برجام هست در آینده موجب تضعیف قدرت چانه زنی ایران خواهد شد. ایران می توانست در آینده برای تحت فشار قراردادن کشورهای اروپایی و آمریکا افزایش غنی سازی را بصورت مرحله ای در مقابل عدم پیشرفت مذاکرات افزایش دهد تا موجب امتیازگیری بیشتر شود. از طرفی احتمال می رود با توجه به حساسیت و مخالفت اکثرطرفهای مذاکره کننده غربی در خصوص غنی سازی 60 درصد این موضوع موجب ایجاد یک انگیزه جمعی جهت محکومیت و یا ایجاد زمینه های محکومیت ایران توسط مجامع جهانی شود. بهر حال علی رغم شرایط مطرح شده فوق ، اما دلالیل متفاوتی نیز وجود دارد که دو کشور آمریکا و ایران را نیازمند رسیدن به یک توافق نسبی در برجام میداند که به مواردی از آن می توان اشاره کرد :
- از نظر تیم بایدن، با وجود ایراداتی که مخالفین برجام در آمریکا نسبت به این توافق وارد می‌کنند، فعلا نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به خصوص در چارچوب پروتکل الحاقی که نظارت‌ها را در بالاترین سطح ممکن فراهم می‌آورد، مهمترین ابزار برای جلوگیری از دستیابی جمهوری اسلامی ایران به سلاح هسته‌ای است. تا بحال هیچ کشوری تحت نظارت آژانس نتوانسته به بمب هسته‌ای دست پیدا کند از طرفی اگر نظارت‌های تحت پروتکل الحاقی که در واقع قلب سیستم نظارتی برجام بر فعالیت هسته‌ای جمهوری اسلامی است متوقف شود وازاین فرصت سه ماهه ایران که فقط اندکی باقی مانده برای رسیدن به توافق اقدام قابل ملاحظه ای صورت نگیرد عملا ، خلائی در سیستم نظارت بر برنامه هسته‌ای ایران ایجاد می‌شود که حتی در صورتی که بعدا توافقی حاصل گردد، دورانی که دوربین‌های آژانس کار نمی‌کرده دورانی تاریک در برنامه هسته‌ای ایران به شمار خواهد رفت که قابل بازسازی هم نیست. از این‌رو آمریکا منطقا باید قبل از سپری شدن ضرب‌الاجل سه ماهه، با ایران برای بازگشت به برجام به توافق برسد.
-چون دکترین سیاست خارجی دولت بایدن نسبت به ایران این است که پس از احیای برجام و بهره‌مند شدن از مزایای آن، از حکومت ایران بخواهد وارد دور جدیدی از مذاکرات شود و در راستای ارائه تضمین به اسرائیل و متحدان منطقه ای خود، خواهان محدود کردن برنامه موشکی و فعالیت‌های منطقه‌ای ایران است . که در نهایت چاره ای جز رسیدن به یک توافق اولیه جهت برداشتن گام اول ندارد
با توجه به نزدیکی انتخابات ریاست جمهوری در ایران دولتمردان جدید آمریکا از بیم روی کار آمدن یک حکومت تندرو در ایران که در صورت تحقق آن چالش های جدید جهت پیش روی مذاکرات خواهد بود تلاش می کنند پیش از انتخابات ایران کار احیای برجام را به اتمام برساند
-ازطرفی در ایران نیز دولت روحانی با توجه به نزدیک شدن پایان کارش تلاش دارد امتیاز رسیدن به توافق را منتسب به زمان خود کند و این موضوع در رسیدن به توافق تاثیر گذار است
- نیاز کشور از لحاظ سیاسی و اقتصادی به مراودات مالی با جهان و دسترسی به بازارهای اقتصاد جهانی و نهایتا کم شدن تورم و فشار اقتصادی بر مردم موردی دیگری است که در تمایل ایران به مذاکرات تاثیر گذار است همان طور که در گذشته هم علی رغم اینکه توسط مسولین نظام گفته شده بود اگر آمریکا از برجام خارج شود ما هم ازبرجام خارج میشویم مشاهده شدکه بعد از خروج آمریکا بدلیل همین ملاحظات ایران به تعهداتش پایبند بود و هنوزهم مفاد برجام تا حدودی رعایت شده و مد نظر است
- با آنکه قبلا مسولین نظام به این نتیجه رسیده بودند مذاکره برای رفع تحریمها با آمریکا و کشورهای غربی را یک بار امتحان کرده اند و عملا نتیجه ای هم نداشته است یا سازو کار برجام مشخص هست و نیازی به مذاکره نیست اما بدلیل ملاحظات مختلف شرایط کشور از موضع خود عقب نشینی کرده و به مذاکره مجدد روی آوردند
-سیاستمدارن کلی نظام باید پیش از انتخابات، مشکل تحریمها را تا حدودی حل کنند و راه را برای اداره کشور توسط دولت نوپای جدید فراهم کنند چون ممکن است تا تثبیت دولت جدید فشار بیشتری بر بدنه اقتصادی جامعه وارد شود و شرایط سخت تری درحل بحرانها و مشکلات کشور پیش بیاید
پیشنهاد راهبردی
با توجه به نفوذ منطقه ای و توانایی که ایران دارد قطعا می تواند پاسخ اسرائیل را از طرق متفاوت بدهد. ایران این فرصت را دارد که به لحاظ خرابکاری اسرائیل در نطنز با ایجاد تبلیغات مناسب خواستار محکومیت عملکرد اسرائیل باشد از طرفی به جای انجام تصمیمات هیجانی افزایش غنی سازی این موضوع را مشروط به همکاری مناسب طرف های مقابل در زمان معین کند. با توجه به انجام وعده های اخیر ایران مبنی بر افزایش غنی سازی و یا محدود کردن بازرسی از سایت های هسته ای احتمال واکنش مثبت حداقلی از طرف های مذاکره کننده وجود دارد. برداشتن یکباره همه تحریم ها و همین طور برگشت ایران به غنی سازی قبلی عملا امکان پذیر نیست و توافق گام به گام همراه با راستی آزمایی یکی از راههای رسیدن به توافق می باشد.
*دانشجوی دکتری روابط بین الملل دانشگاه آزاد اسلامی شاهرود
