نفیسه طائفی همراه*
پس از تصمیم گیری ریاست جمهوری آمریکا جوبایدن برای خروج کامل نیروهای نظامی آمریکا از خاک افغانستان و پایان دادن به جنگ بیست ساله ی نیروهای آمریکایی با گروههای افراطی افغانستان، قدرت گیری این گروهها در خلاء حضور یک قدرت نظامی منسجم قابل پیش بینی بود. در ماههای اخیر با هرخروج قسمتی از نیروهای آمریکا، شاهد احیاء گروه طالبان در مناطق مختلف افغانستان بوده ایم. اکنون طالبان بیشتر خاک افغانستان را در حیطه ی کنترل خود درآورده و این موضوع تاثیر مستقیم خود را بر روابط افغانستان با ایران می گذارد. ایران که در آغاز ورود آمریکا به خاک افغانستان با چالش دوسویه ای مواجه شده بود حال نیز با خروج این نیروها دچار همان چالش است. آمریکا دشمن دیرینه ی ایران در همسایگی آن به استقرار نیروهای نظامی پرداخت اما حضور آن موجب برقراری امنیت در مرزهای مشترک ایران و افغانستان گشت. اکنون نیز با خروج آمریکا اگرچه این قدرت جهانی از مرزهای ایران دور می ماند اما در صورت عدم حضور آن، طالبان و دیگر گروههای افراطی در افغانستان قدرت می گیرند و تهدیدی برای امنیت ملی ایران محسوب می شوند. در آغاز به پیامدهای حکومت طالبان در افغانستان و سپس به راههای پیش روی ایران در مواجهه با آن می پردازیم.
پیامدهای حکومت طالبان
افراط گرایی: طالبان در طول تاریخ خود نشان داده است که افراط گرایی دینی را در سرلوحه ی اقدامات سیاسی و نظامی خود قرار می دهد. هر چند در نشست های مختلفی که در دوحه و مسکو و ... حضور داشته اند ادعایی مخالف آنچه در گذشته انجام می دادند مطرح نموده اند اما در عمل در ماههای اخیر با بکارگیری خشونت و اعمال زور، حاکمیت شهرهای مختلف افغانستان را در دست گرفته اند و به همان سبک دیرینه ی خود و با افراط گرایی دینی شروع به اداره ی آنها نموده اند. سختگیری بر حقوق زنان و کودکان، اعدامهای بدون محاکمه، تهدید و ارعاب مردم بومی، ممنوعیت موسیقی و ... از نمونه های این اقدامات است. در بنیادگرایی دینی طالبانیسم، تأکید بر کلام خداوند در کتاب قرآن و حدیث از جایگاه ویژه ای برخوردار است اما مشکل اصلی تفسیر این دو در عمل است. شیوه ی حکمرانی طالبان متضاد با آنچه در بیست سال اخیر مردم افغانستان تجربه کرده اند است. سنت گرایان افغانستان در برخی ریشه های فکری با طالبان مشترک هستند اما قشر جوان ، روشن فکر وتحصیل کرده از بند این سنتها رها بوده و با عقاید طالبان بشدت مخالف اند. (wiegand,2017:359)
جنگ داخلی : خروج نیروهای آمریکایی آغازی بر درگیری های داخلی افغانستان بود که سالها با حضور این نیروها کنترل شده بود. دولت افغانستان قادر به مدیریت این بحران به تنهایی نیست و این درگیری ها در آینده ای نه چندان دور تبدیل به جنگ بزرگ داخلی افغانستان خواهد شد چرا که مردمی که سالهاست به دور از افراط گرایی دینی طالبان با قوانین حقوق بشری زندگی کرده اند حالا در شرایط جدید قادر به تحمل این سطح از افراط و تفریط در تمامی مسائل سیاسی و اجتماعی را نخواهند داشت. هرچند طی این سالها طالبان و داعش با عملیات های تروریستی شهرها را همچنان برای مردم نا امن می کردند اما بطور کلی امنیت برقرار بود. احتمال قدرت گیری گروههای تروریستی بیشتری به جز طالبان نیز هست و جنگ داخلی که در حال به وقوع پیوستن است بین دولت افغانستان، گروههای افراطی و تکفیری و مردم خواهد بود.
مهاجرین با وقوع درگیری های دولت با طالبان، مردم شهرهای مختلف در حال مهاجرت به شهرهایی هستند که هنوز به سلطه ی طالبان در نیامده و یا از امنیت بیشتری برخوردار است. این مردم حکومت طالبانیسم را تجربه کرده اند و به خوبی از عواقب زندگی زیر سایه طالبان اطلاع دارند برای همین تن به مهاجرت های اجباری می دهند. به جز مهاجرت های داخلی در خاک افغانستان که پس از مدتی با قدرت گیری کامل طالبان بی فایده خواهد بود مهاجرین خارجی مقصد اول خود را ایران می دانند. هجوم مهاجرین قانونی و غیر قانونی به ایران می تواند بزرگترین معظل ایران در به قدرت رسیدن طالبان باشد.
قاچاق مواد مخدر درآمد اصلی طالبان از قاچاق مواد مخدر به اروپا حاصل می شود. آنها برای تامین هزینه های تجهیزات نظامی خود از فروش مواد مخدر به کشورهای مختلف اقدام می کنند و راه اصلی انتقال این مواد از ایران می گذرد. پر واضح است که ایران برای جلوگیری از قاچاق مواد مخدر از مرزهای طولانی و مشترکی که با افغانستان دارد متحمل هزینه های مالی و جانی بسیاری خواهد شد. نه تنها این معضل در مرزها بسیار سخت خواهد بود بلکه با شغل های کاذبی که در راستای آن در استهای همجوار افغانستان ایجاد می شود نیز درگیر خواهد شد.
راههای پیش روی ایران
حمایت دولت افغانستان برای مقابله با طالبان
جنگ و درگیری داخلی افغانستان و قدرت گیری طالبان در قبال دولت افغانستان به اولین کشوری که آسیب جدی وارد خواهد کرد ایران است. بدنبال هجوم مهاجرین، قاچاق اسلحه، مواد مخدر، کالا و انسان در نتیجه ی به قدرت رسیدن بنیادگرایان طالبان ایران را وادار به در پیش گرفتن راه حلی برای این معظل می کند. حمایت و کمک به دولت ضعیف و در حال سقوط افغانستان می تواند اولین و صلح آمیز ترین راه حل این ماجرا باشد. ایران می تواند مانند ترکیه اعلام آمادگی برای کمک به دولت افغانستان کند در حالیکه از تجهیزات نظامی کافی و نیروی انسانی برای این اقدام برخوردار است، که دولت بتواند در مقابل نیروهای نظامی طالبان بایستد.
صلح با طالبان
حدود 900 کیلومتر مرز مشترک بین ایران و افغانستان تعیین کننده آینده ی رابطه ای است که ایران می تواند با طالبانی که در گذشته فراز و نشیب های بسیاری در روابط خود داشته اند، باشد. این مرز بهترین راه برای قاچاق مواد مخدر و کالا از افغانستان به سراسر جهان است که همزمان محل تردد مهاجرین غیر قانونی افغان نیز می باشد. بحران بی آبی ایران در راستای حق آبه ای که از رود هلمند و رود هریرود قرار گرفته است چرا که با روی کار آمدن طالبان و روند سدسازی های غیرقانونی بر این رودها احتمال بستن کامل اینها بر استانهای همجوار ایران بسیار زیاد است. با این تفاسیر ایران در صورتی که دولت افغانستان را عاجز از مدیریت حکومت ببیند مجبور به رای زنی و صلح با طالبان خواهد بود.
جنگ نیابتی
تشکیل گروه حشدالشیعی در ماه اخیر در افغانستان احتمال اینکه ایران در واکنش به درگیری های قدرت در افغانستان به حمایت گروههای نیابتی اقدام کند را بیشتر کرده است. این گروه متشکل است از شیعیان افغانستان که از قبل با طالبان دچار مشکلات ریشه ای در مذهب و سنت هستند. ایران که تجربه ی جنگ های نیابتی در سوریه و عراق را دارد می تواند با حمایت ، سازماندهی و یا راه اندازی گروههای این چنینی بجای جنگیدن مستقیم در مرزهای افغانستان با طالبان، به مدیریت و کنترل روابط خود با این کشور همسایه بپردازد. تشکیل گروه " فاطمیون" در سوریه و گروه"حشدالشعبی" در عراق و تجربه ی سازماندهی این دو می تواند راه گشایی برای ایران در راه اندازی گروهی در افغانستان باشد که بتواند قبل از بروز جنگ و درگیری دو کشور دخالت کند.
اینکه ایران کدام یک از راههای پیش روی خود را برای مقابله با قدرت گیری طالبان و نتایجی که در صورت حکومت آنها بر افغانستان حاصل می شود برگزیند نیاز به زمان بیشتری دارد. شاید ایران مجبور به انتخاب راههای ترکیبی از هر کدام اینها باشد. باید درنظر داشت که امنیت ملی ایران در گرو امنیت مرزهای مشترک آن با افغانستان است پس ممکن است برای تامین این امنیت راههای بسیاری را انتخاب کند و یا به ابتکارعمل های جدیدی دست بزند.
* دانشجوی دکترای روابط بین الملل،واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان،ایران
تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل
References:
- Wiegand, Florian(2017) , “Afghanistan’s Taliban – Legitimate Jihadists or Coercive Extremists? ”, Journal of Intervention and Statebuilding, https://doi.org/10.1080/17502977.2017.1353755
