بهاره وکیلی:دانشجوی دکتری روابط بین الملل  دانشگاه آزاد واحد شاهرود

مراحل تصویب توافق نامه 25 ساله ایران و چین
ایده اولیه این توافق در جریان سفر رئیس جمهور چین به ایران در سال 95 مطرح شد. در هفتم فروردین 1400، محمد جواد ظریف و وانگ یی وزرای امور خارجه ایران و چین سند همکاری های 25 ساله ایران و چین را امضا کردند. این سند با عنوان رسمی « برنامه همکاری های جامع ایران و چین» ثبت شده است و حوزه های سیاسی، امنیتی، دفاعی فرهنگی، کشاورزی، اقتصادی، علمی، جهانگردی، نفت و انرژی، زیر ساخت های مخابراتی و فناوری ارتباطات، تجارت، بهداشت و سلامت و... را شامل می شود. این توافق در واقع از 3 بهمن 1394، با سفر رسمی آقای شی جین پینگ، رئیس جمهور خلق چین به ایران کلید خورد و دو کشور ایران و چین با صدور بیانیه ای سطح روابط خود را به « مشارکت راهبردی» ارتقاء دادند.
اما اگر بخواهبم روند به سرانجام رسیدن این توافق نامه را به صورت مختصر شرح دهیم به قرار زیر است:

3 بهمن 1394: سفر آقای شی جین پینگ رئیس جمهور چین به ایران و صدور بیانیه؛
4 اسفند 1394 تا بهمن 1397: تشکیل جلسات متعدد وزارت امورخارجه با همکاری وزارتخانه ها و نهادهای مختلف دولتی با هدف تدوین پیش نویس و مفاد آن؛
اسفند 1397 تا شهریور 1398: تکمیل فرآیند بررسی داخلی پیرامون سند و ارائه پیش نویس نهایی سند به طرف چینی؛
فروردین 1399: اعلام نقطه نظرات طرف چینی در خصوص مفاد قرارداد؛
خرداد 1399: متن پیش نویس به منظور بررسی و تصمیم گیری، به هیات دولت ارسال شد؛
تیر 1399: اجازه هیات دولت به وزارت امور خارجه برای انجام مذاکرات بر اساس جمع بندی فوق الذکر برای نهایی کردن و امضای برنامه همکاری جامع بین دو کشور؛
شهریور 1399: تحویل دومین پیش نویس سند از طرف ایرانی به طرف چینی؛
مهر 1399: سفر محمد جواد ظریف به چین برای تبادل نظر در مورد ابعاد مختلف سند با طرف چینی؛
اسفند 1399: اعلام آمادگی طرف چینی در صورت نهایی شدن پیش نویس برنامه همکاری جامع، که در سفر رسمی وزیر امور خارجه چین به ایران، سند مذکور به امضا برسد و همچنین اطلاع رسانی وزارت امورخارجه به مراجع عالی کشور به منظور تصمیم گیری و تایید مراجع عالی کشور برای امضای برنامه همکاری جامع موسوم به 25 ساله، توسط وزیر امور خارجه کشور در سفر رسمی وزیر امور خارجه چین به ایران، به وزارت امور خارجه ابلاغ شد.

شرح مختصری از مفاد سند توافق نامه 25 ساله ایران و چین:
چین در سند همکاری با ایران متعهد شده است که طی 25 سال آینده 400 میلیارد دلار در ایران سرمایه گذاری کند. و این طرح باعث نفوذ اقتصادی، سیاسی و نظامی چین در ایران و همچنین در گستره خاورمیانه می شود و در ازای این سرمایه گذاری گسترده چین در کشور، ایران باید بصورت مداوم نفت به این کشور صادر کند. در واقع نفت ایران به جهت تامین سوخت چین به این کشور صادر می شود و در مقابل سرمایه گذاری هنگفت چین در زمینه انرژی و فناوری های جدید و زمینه های دیگر از جمله ارتباطات، بنادر، راه آهن و شبکه بهداشت و درمان صورت خواهد گرفت؛ همچنین در زمینه های نظامی، تدوین برنامه هایی از جمله رزمایش مشترک و اشتراک اطلاعات امنیتی نیز در دستور کار قرار گرفت. علاوه بر این، نقش و موقعیت ایران را در برنامه اقتصادی عظیم چین برای 25 سال آینده موسوم به « کمربند و جاده» را ارتقاء می دهد.

نقش میانجی گرانه چین در بازگشت ایران به تعهدات برجامی:
در سال 2018 در زمان ریاست جمهوری دونالد ترامپ، آمریکا بصورت یکطرفه از توافق هسته ای با ایران خارج شد و بطور کامل آن را لغو کرد و با مطرح کردن ادعاهایی علیه ایران؛ همچون حمایت از تروریسم و وجود اهداف نظامی در برنامه هسته ای ایران، تحریم هایی که به واسطه امضای برجام از ایران برداشته بود را مجددا و حتی با شدت بیشتری اعمال کرد و این امر باعث بوجود آمدن واکنش هایی از سمت مقامات جمهوری اسلامی ایران شد.
اما با روی کار آمدن جو بایدن به عنوان رئیس جمهور جدید آمریکا، وی علاوه بر حفظ سیاست اعمال فشار، خواهان مذاکره با ایران و بازگشت به برجام است. ایران هم با توجه به این رویکرد جدید آمریکا اعلام کرد که نیازی به انجام مذاکره نیست و فقط کافی است آمریکا تحریم ها را علیه ایران لغو کند و به تعهدات برجامی خود بازگردد!
امضای سند 25 ساله با ایران همانطور که قبلا نیز به آن اشاره شد، به چین کمک میکند تا نفوذ خود را در منطقه افزایش دهد و از طرف دیگر مانع از منزوی شدن ایران به دلیل تحریم های آمریکا علیه ایران شود.
اما در ایران در بین اذهان عمومی و همچنین منتقدین دو دیدگاه کاملا متفاوت نسبت به توافق 25 ساله ایران و چین وجود دارد؛ در دیدگاه اول، در پی اعلام خبر امضای قرارداد توافق نامه 25 ساله ایران و چین، موجی از نگرانی ها و اعتراضات در بین مردم و شبکه های اجتماعی به راه افتاد و افکار عمومی خواهان انتشار مفاد قرارداد بصورت علنی و شفاف شدند و معتقد بودند که ایران دست به فروش گسترده منابع کشور به چین و دادن امتیازات حداکثری به این کشور زده است. همچنین منتقدین هم با اشاره به سابقه سرمایه گذاری های چین در کشورهای آسیایی و آفریقایی، اذعان داشتند که این سرمایه گذاری ها باعث بدهی سنگین این کشورها به چین و وابستگی گسترده آنها به دولت و شرکت های چینی شده بود.
اما دیدگاه دوم شامل افرادی است که توافق ایران و چین را در شرایط وخیم اقتصادی کشور و همچنین شرایط تحریم توسط آمریکا، تنها راه گریز و نجاتی برای کشور از شرایط ملتهب اقتصادی می دانند شاید به گونه ای دیگر، در واقع چین بصورت قدرت موازنه گری قلمداد می شود که در زمان تحریم ها علیه ایران می تواند کشور را از ورطه نابودی اقتصادی برهاند و این امر را بسیار طبیعی قلمداد می کنند که در صورت سرمایه گذاری های گسترده چین در ایران باید امتیازاتی یه این کشور داده شود، حتی اگر بهای آن صادرات مدوام و ارزان نفت به چین باشد.
اما به دور از این مخالفت ها و موافقت ها، باید دید که چین تا به چه حد می تواند به تعهدات خود در این توافق نامه عمل کند. چرا که با نگاهی مختصر به کارنامه و سابقه سرمایه گذاری و فعالیت چین در ایران می توان به این امر پی برد که این کشور سابقه خوبی در اجرای سرمایه گذاری های خود در ایران نداشته است و به عنوان نمونه می توان به طرح توسعه میادین نفتی آزادگان اشاره کرد که بعد از خروج شرکت های ژاپنی در سال 88 از این طرح، اجرای آن به عهده شرکت های چینی گذاشته شد اما در نهایت، دولت ایران به دلیل بدقولی و ناکارآمدی طرف چینی در اجرای تعهدات خود، این قرارداد را فسخ کرد.
اما با همه این تفاسیر می توان گفت که ؛ ارتباط با چین شاید بهترین راه برای ایران به جهت نجات یافتن از شرایط بد اقتصادی نباشد ولی شاید بتوان گفت با توجه به شرایط موجود تنهاترین راه باشد که بتواند نفسی را به جسم مرده اقتصاد ایران بدمد. ایران در زمان امضای برجام خوشبین بود که شرکت های اروپایی بتوانند در عرصه های مختلف در ایران سرمایه گذاری کنند و جان رفته اقتصاد ایران را احیا کنند و البته که همین امر نیز اتفاق افتاد، اما طولی نکشید که با خروج آمریکا از برجام و از سر گیری تحریم ها علیه ایران، شرکت های اروپایی یکی پس از دیگری ایران را ترک کردند و در نهایت ایران راهی نداشت که مجدد به چین روی بیاورد.
البته استراتژی ایران بعد از خروج آمریکا از برجام، ماندن در توافق هسته ای، کسب مزایا و منافع اقتصادی از چین ، روسیه و اروپا، تلاش برای منزوی کردن آمریکا و دوری از تقابل نظامی با این کشور بود. به نظر می رسد ایران این استراتژی را همچنان دنبال می کند و در عین حال بر روی پروژه بزرگتری با هدف فقط غرور ملی و سیاست داخلی و اهرم مذاکراتی کار کند و در این بین روسیه، چین و اتحادیه اروپا سعی در تشویق ایران برای حفظ برجام دارند. (دهشیری، میرکاظمی 1399: 171)

در نهایت؛ با وجود همه این باید ها و نبایدها؛ با توجه به ابراز تمایل دولت بایدن برای از سرگیری مذاکرات با ایران، چین نقش مهمی در این مذاکرات و حمایت از ایران دارد. دولت چین تا کنون از ایران حمایت کرده است و از آمریکا خواسته است که قبل از انجام مذاکرات تمام تحریم ها علیه ایران را لغو کند. در واقع چین برای کسب اعتبار و ماندن در منطقه خاورمیانه نیاز به اعتماد سازی در بین کشورهای مهم این منطقه همچون عربستان سعودی __ که نگران فعالیت های هسته ای ایران است__ دارد . در این راستا وزیر امور خارجه چین قبل از آمدن به ایران در جهت امضای سند همکاری، از کشورهای عربستان، ترکیه، امارات متحده عربی، بحرین و عمان دیدار کرد.
سیاست چین همیشه بر این اصل استوار بوده است که از حمایت درگیری ها در خاورمیانه دوری کند و در این مورد بسیار محتاطانه عمل کرده است چرا که به دنبال نفوذ،کسب و گسترش اعتماد و اعتبار در این منطقه است و حتی پس از امضای قرارداد همکاری با ایران سعی کرد رقبای منطقه ای ایران همچون عربستان سعودی و امارات متحده عربی را نگران نکند و به کارگیری این سیاست عدم حمایت از درگیری ها و کاهش تنش بین قدرت های اصلی خاورمیانه می تواند یک پیروزی بزرگ دیپلماتیک برای چین محسوب شود. از طرف دیگر از آنجایی که ایالات متحده آمریکا بزرگترین شریک تجاری چین به حساب می آید، چین در روابط نظامی خود با ایران طوری حرکت می کند که حساسیت آمریکا را به دنبال نداشته باشد. با توجه به موارد گفته شده، این امر کاملا بدیهی و آشکار است که یک خاورمیانه بدون درگیری و کشمکش و عاری از سلاح و فعالیت های هسته ای برای چین محیط امن تری برای فعالیت های گسترده اقتصادی و همچنین گسترش نفوذ و قدرت خود در این منطقه است ؛ بنابراین خیلی دور از ذهن نیست که ایران را به عنوان یکی از قدرتمند ترین کشورهای خاورمیانه به بازگشت به تعهدات برجامی خود تشویق کند و در این راستا از ایران حمایت های لازم را به عمل آورد، به بیان ساده تر بازگشت ایران به تعهدات خود در برجام در جهت منافع چین می باشد.

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل