دکتر محمد منصورنژاد عضو هیئت مدیره انجمن علمی مطالعات صلح ایران

در روز 21 تیرماه 1402 با دوستان و اعضای «انجمن علوم سیاسی ایران»، میزبان دکتر «جواد ظریف» به عنوان سخنران افتتاحیه نشست انجمن بودیم. او که به تعبیر خودش دانش آموخته روابط بین الملل در دهه هفتاد میلادی از قرن بیستم از دانشگاههای آمریکاست، و در کنار تحصیلات نظری، بالای سی سال است در سطوح عالی سیاست خارجی ایران دور و نزدیک حضور تاثیرگذار دارد، به نکات مهمی در این سخنرانی اشاره داشت.

ذکر این نکته هم در مقدمه نیز خالی از لطف نیست که او در سالهای اخیر قربانی دوستان ظاهریش در دولت دکتر «روحانی» شد که به بهانه ثبت خاطرات، او را با مصاحبه ای، به مسلخ و مذبح بردند تا رقیب جدی طراحان و مهندسان دولت یکدست به سهولت از سر راه برداشته شود.

در هر صورت این سخنرانی ظاهراً شفاف ترین سخنرانی داخلی ظریف باشد و در عین حال او پیوسته نگران مُچ گیری رقبا بود و حتی یکبار هراسش را با اشاره به «روزنامه کیهان» در همین سخنرانی هم به زبان آورد. و اما برخی نکات:

1- گرچه دکتر ظریف، از خطای شیوه نگاه و برداشت آمریکاییان آغاز سخن کرد، اما بدیهی است که مقصود اصلیش سیاستگذاران ایرانی در چهار دهه اخیر بود که در ادامه بدانها پرداخت. او سعی داشت بگوید که وقتی ذهنیت غلط از موضوعی دارید، این پیش فرض، بر تصمیم سازی و تصمیم گیری اثر می گذارد؛ در ایران پیش فرض های غلطی به غرب ستیزی و شرق گرایی می رسد و حال آنکه نه غرب ستیزی جزو اهداف اولیه ایران است (گرچه از نگاه او جزو اهداف دست چندم می تواند باشد) و نه روس ستیزی با منافع ملی ما می سازد. معیار ارتباط با دیگران باید منافع ملی باشد.

2-.تصریح کرد که او با دیدگاه «واقع گرایان»، در روابط بین الملل هم آوا نیست و از «سازه انگاری» هم گفت و نکته مهم سخنش آن بود که منافع ملی برخلاف نظر رئالیست ها، شامل نظام معنایی و ارزشی هم می شود. آرمان ها هم می توانند جزو منافع ملی (نه همه آن) باشند. از این رو همانگونه که نگاه ایدئولژیک خطاست، ستیز مطلق با ایدئولوژی هم درست نیست.

در اینجا گرچه ظریف در مقام نظر، سخن درست و مهمی گفت، اما از جهت راهبردی در حقیقت برای ایران چیزی نگفت! چرا؟ چون اگر پرسیده شود کدام آرمان ها و ارزش ها جزو منافع ملی ( ونه منافع دولتی) است؟ پاسخ روشنی برای این پرسش وجود ندارد؟ آیا مثلاً دفاع از مردم فلسطین جزو منافع ملی ماست؟ یعنی اکثریت ملت حاضرند برای دفاع از مردم فلسطین از ایران هزینه کنند؟ بدین نکته بقیه ارزش ها را هم می توان افزود! البته چون خود او هم پیچیده بودن موضوع را می دانست در پرسش و پاسخ توصیه کرد که جدای از دولتمردان، اصحاب علوم اجتماعی ایران یکبار بنشینند و درک خویش از منافع ملی ایران را بگویند و عملیاتی کنند.

به ذهنم می رسد این ایده می تواند موضوع همایش سالانه انجمن علوم سیاسی ایران  (و یا انجمن های علمی مشابه) باشد: منافع ملی: ابهامات نظری و پیچیدگی های عملی.

3-او به حق معتقد بود که در روزگار ما عصر اتحادهای دائمی بین دول گذشته و اکنون عصر ائتلاف های «شبکه ای» است. از این رو از کشورهای دیگر (مثلا روس و چین) توقع مواضع محکم و پیوسته در دفاع از منافع ملی ایران داشتن خطاست. امروزه بازیگران روابط بین الملل فقط دولت ها نیستند. شرکت ها  و حتی اشخاص هم در سطح جهانی و منطقه ای تاثیرگذارند و این انعطاف و پیچیدگی ابتدا باید درک و سپس مبنای عمل قرار گیرد.

البته به نظرم از نظام شبکه ای ارتباطات، در عصر وب 3 و هوش مصنوعی و ... پیچیده تر از نگاه ظریف نیز می توان سخن گفت. (در آخر کتاب «نقش انجمن های علمی در گسترش علوم انسانی ایران»: نشر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال پیش،  لایه ها و اضلاع یک نظام شبکه ای پیچیده را برای انجمن ها مفصل شرح کردم و آن قالب برای نظام ها و نهادهای دیگر قابل تعمیم است.)

4-او گرچه قبول نداشت که جهان تک قطبی و زیر سایه آمریکاست؛ اما وجود قطب های دیگر و یا حتی شکل گیری قطب جدید قدرت را نیز رد می کرد. در عین حال تأکید داشت که در ابعادی هنوز آمریکا قدرت برتر جهانی است و مثلا چین با همه توفیقات اقتصادی، نمی تواند رقیب آمریکا در همه ابعاد باشد، زیرا مثلا در بعد هنجاری و ارزشی، مثل چین چه آلترناتیوی برای نظام دمکراتیک دارند که برای جهانیان جذاب باشد؟ نکته قابل توجهش دیگرش آن بود که گرچه اروپاییان در اقتصاد، تکنولوژی، مسایل امنیتی و نظامی در حاشیه آمریکا هستند، اما در نظام هنجاری رقیب آمریکا و بلکه تواناتر از آمریکا هستند و به همین دلیل دوست دارند مسایل بین المللی را در نهادهای بین المللی حل و فصل کنند!

در عین حال دکتر ظریف، در ارتباط با سیستم جهانی بین المللی پیش رو با احتیاط سخن گفت و از بیان چشم انداز دقیق قرن بیست و یک و هزاره سوم و پیش بینی وضع مطلوب در جهان آینده به صورت مصداقی، خودداری کرد؛ به ویژه آنچه که به جایگاه ایران امروز، در نظم آینده جهان مربوط می شود. (البته علت و دلیل احتیاط ظریف هم قابل فهم است. به قول رند شیراز: العاقل اشاره! )

25 تیرماه 1402

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل