زهرا شریف زاده عضو هیئت تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل

اختلاف نظرهای مداوم در مورد مسائل فنی و حقوقی مربوط به ساخت سد بزرگ رنسانس اتیوپی[1] (GERD) در رود نیل آبی منجر به یکی از بزرگترین چالش‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی مصر تبدیل شده و آن طور که دولتمردان این کشور می‌گویند، در صورت نهایی شدن آن می‌تواند به یک بحران فراگیر برای مصر و نسل‌های آینده این کشور تبدیل شود .در واقع کمبود آب زمینه  را برای درگیری  منابع آبی فرامرزی ایجاد کرده است.سیاست های آب ده ها سال است که مانع از دستیابی به توافق جامع در مورد میزان استخراج مصر ، اتیوپی و سودان از رود نیل شده است.این در حالی است که  اتیوپی اظهار داشت کهاین  سد به طور قابل توجهی بر جریان آب به رود نیل تأثیر نخواهد گذاشت و این پروژه برق آبی باعث بهبود معیشت در کل منطقه خواهد شد. به طوریکه «عبدالفتاح السیسی» در سال ۲۰۱۵ به هنگام امضای توافق با اتیوپی درباره سد النهضه ضمن استقبال از رشد و توسعه این کشور گفته بود: «مردم اتیوپی به خاطر داشته باشند که حیات و زندگی مردم مصر به رود نیل وابسته است.»

لازم بذکر است  که اتیوپی ، یک رودخانه بالادست ، پروژه سد چند میلیارد دلاری خود را در سال 2011 در میان آشوب های سیاسی بهار عربی در مصر اعلام کرد. این پروژه با هزینه ای بالغ بر 4.8 میلیارد دلار که عمدتا از منابع داخلی با تأمین اعتبار از بانک های چین برای تهیه توربین و تجهیزات الکتریکی نیروگاه های برق تأمین می شود و برای تولید 6450 مگاوات نیرو طراحی شده است. پس از بهره برداری انرژی آبی کافی برای تأمین نیازهای کل مردم اتیوپی و ایجاد این کشور به قطب انرژی آفریقا را  تولید خواهد کرد.

از آن طرف مصر به عنوان یک رودخانه پایین دست ، این سد را تهدیدی اساسی برای امنیت آب و غذا می داند. حدود 95 درصد مردم  مصر در امتداد رود نیل زندگی می کنند و این رودخانه برای مردم این کشور  امر جیاتی می باشد. با توجه به افزایش جمعیت مورد انتظار ، تغییرات آب و هوا و اثرات آن بر بخش کشاورزی ، نگرانی ها را  در مصر  افزایش داده است. در همین حال ، در میان شهرنشینی و صنعتی شدن سریع ، تقاضای آب در حال افزایش است که در نهایت می تواند منجر به کمبود آب در سال 2025 شود.

اصلی ترین اختلاف بین سه کشور  اتیوپی ،سودان و مصر سرعت پر شدن مخزن سد بزرگ رنسانس اتیوپی است. اتیوپی با هدف پر کردن آن در سریعترین زمان ممکن برای به حداکثر رساندن تولید نیروگاه برق است. مصر می خواهد در یک بازه زمانی طولانی تر پر شود و به دنبال اطمینان این است که اتیوپی آب کافی از مخزن را برای کاهش خشکسالی در پایین دست آزاد خواهد کرد.مصر که اغلب به عنوان هیدرو هژمون در منطقه به تصویر کشیده می شود ، با استناد به توافق نامه های دوران استعمار در سال های 1902 ، 1929 و 1959 ، موقعیت هژمونیک خود را در حوزه نیل تثبیت کرده است. توافقنامه دو جانبه 1959 بین مصر و سودان ، به ویژه ، با اختصاص 88 درصد از آبهای نیل به مصر و 12 درصد باقیمانده به سودان از مصر طرفداری می کند و  به اتیوپی منبع اکثر آبهایی که به رود نیل می ریزد  چیزی اختصاص داده نشده است.

با توجه به اینکه اتیوپی پتانسیل بسیار زیادی برای توسعه نیروگاه برق آبی خود دارد اما به دلیل بی ثباتی سیاسی داخلی و کمبود منابع مالی و دانش ، تا اواسط دهه 1990 قادر به به چالش کشیدن موقعیت هژمونیک مصر نبوده است. در عوض ، مسیر دیپلماسی بین المللی را طی کرده و موضوع را در کنفرانس های بین المللی و منطقه ای در دستور کار قرار داده است. این کشور همچنین تلاش کرد تا با سایر کشورهای حوزه نیل به توافق برسد ، اما مصر و سودان چندین بار جلوی این عمل  را گرفته اند. این استراتژی انسداد و موضع کلی عدم همکاری منجر به کینه در اتیوپی شد و در نتیجه ، اتیوپی تصمیم گرفت پروژه های آب را به طور یک جانبه اجرا کند.

باید دقت کرد  که سودان پس از پر شدن مخزن و تنظیم جریان آب توسط اتیوپی  ، سبب ایجاد سیلابهای شدید چندین ساله در  سودان  خواهد شد و آسیب جدی به کشور سودان وارد می شود.سودان علیرغم شناخت مزایا ، نگران موارد ایمنی مرتبط با سد بزرگ رنسانس اتیوپی است. نگرانی اصلی آسیب احتمالی است که سودان در صورت شکست یا فروپاشی سد بزرگ رنسانس اتیوپی واقع در 40 مایلی مرز سودان متحمل خواهد شد. بنابراین ، سودان خواهان توافق جامع بین سه کشور ساحلی است.

آنچه مبرهن است اختلاف بین سه کشور مصر،سودان و اتیوپی  بر روی  روند بهره‌برداری و پر کردن سد متمرکز است. قاهره همچنان بر سهم خود از آب نیل، یعنی ۵۵.۵ میلیارد متر مکعب بر اساس توافق نامه ۱۹۵۹ بین مصر و سودان، پافشاری می کند. این در حالی است که  مصر مدعی است اتیوپی در احداث و افتتاح سد منافع کشور‌های پایین سد را در نظر نگرفته است، سودان نیز با استفاده از افزایش نسبی سطح آب رودخانه نیل آبی پس از پر کردن سد رنسانس، به تولید برق خواهد پرداخت که اکنون  با چالش سیلاب و خشکسالی روبرو شده است. از طرفی سهم سالانه سودان ۱۸.۵ میلیارد متر مکعب است. اتیوپی قصد دارد سد را در بازه زمانی ۴ تا ۷ ساله پر کند و مصر با توجه به سیستم حاکم بر مدیریت آب در سال‌های خشک سالی می‌خواهد این دوره را حداقل تا ۱۰ سال افزایش یابد. به همین جهت برای حل نزاع آب  مصر از سازمان ملل درخواست مداخله کرده است ، در حالی که اتیوپی میانجی گری منطقه ای را از طریق اتحادیه آفریقا ترجیح می دهد. هر دو طرف آشکارا اقدام نظامی را تهدید کرده اند که در نهایت می تواند به درگیری مسلحانه منجر شود. از طرفی مصر در تلاش است تا با تعامل با کشورهایی که رودخانه نیل از آنها می‌گذرد، تداوم جریان آب به مصر را تضمین کند. اما اتیوپی تا به حال حاضر به معامله با مصر نشده است.

ریکاردو فابیانی، مدیر پروژه‌های آفریقای شمالی در گروه بحران بین‌المللی می گوید: «قاهره سال‌ها در تلاش است تا با استفاده از موقعیت خود و تعامل با کشورهای حوزه نیل، آدیس‌آبابا را از اطراف خود جدا کند و تا آنجا که ممکن است فشار دیپلماتیک بر اتیوپی وارد کند تا این کشور را مجبور به امتیاز دادن در مذاکرات کند.»با این حال همه کشورهای آفریقایی از مصر حمایت نمی کنند زیرا بسیاری از دولت‌ها ترجیح می‌دهند موضع دقیق‌تری داشته باشند و لزوماً نمی‌خواهند نظر خود را در مورد سد را صراحتاً اعلام کنند و بعید است که این موضوع توسط شورای امنیت سازمان ملل حل شود. تصور اینکه ایالات متحده و روسیه موضع قاطعی در برابر هر یک از طرف‌های مربوطه از طریق شورای امنیت داشته باشند، دور از ذهن است. هیچ یک از قدرت‌های بزرگ نمی‌خواهند مصر یا اتیوپی را کنار بگذارند. در این راستا روسیه برای حل بحران  «سد النهضه» برای ایفای «نقش هماهنگی» اعلام آمادگی کرده اما نقش میانجی گر را در مذاکرات ایفا نخواهد کرد و عبدالفتاح السیسی در استقبال از سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه در قاهره، بر ادامه توجهات کشورش به این مسئله در راستای حفظ حقوق تاریخی این کشور در آب رود نیل تأکید و آن را به عنوان مسئله امنیت ملی مصر مطرح نمود.وی گفت این پرونده باید در راستای توافق قانونی فراگیر و الزام‌آور بین سه کشور دربارهٔ اصول آب‌گیری و فعال سازی سد انجام ‌گیرد و عدم حل این مسئله تأثیر منفی بر امنیت و ثبات کل منطقه دارد. ایالات متحده آمریکا نیز،  متحد عمده اتیوپی در زمینه امنیت و توسعه است  و سالانه کمک‌هایی در زمینه توسعه به ارزش یک میلیارد دلار به این کشور اختصاص می‌دهد. اتیوپی یکی از متحدان قدیمی آمریکا در مبارزه با گروه‌های نظامی اسلام‌گرا و گروه «الشباب» در سومالی بوده است و ایالات متحده در سال ۲۰۰۶ به صورت پنهانی از حمله اتیوپی به سومالی برای از میان بردن جنبش اسلامی مرتبط با الشباب حمایت کرد. نفوذ قابل توجه آمریکا بر اتیوپی  این شانس را برای ترامپ رئیس جمهور وقت امریکا  ایجاد کرده بود  تا در جهت رفع این اختلاف سد النهضه و انعقاد یک معاهده در این خصوص اعمال فشار کند و قدرت خود در زمینه مذاکره و وساطت  را اثبات نماید.

از آنجایی که مسئله آب همیشه یکی از ارکان راهبرد رژیم صهیونیستی و سیاست های آن در خصوص کشورهای حوزه نیل و آفریقا به ویژه اتیوپی بوده است. اسرائیل سیطره بر منابع آب کشورهای عربی را بخشی از امنیت ملی خود و یکی از ابزارها برای تحقق هدف بزرگ خود یعنی برپایی «اسرائیل بزرگ» از نیل تا فرات می داند.اتیوپی زمانی که ساخت سد النهضه را آغاز کرد، آن را با ویژگی های سد احداثی در کشوری که آبریزگاه رودخانه است نه کشوری که سرچشمه یا گذرگاه رودخانه، طراحی کرد.بگونه ای که  رژیم صهیونیستی در این خصوص چند هدف را دنبال  می کند: نخست؛ این رژیم می‌تواند از طریق  سودان و اتیوپی به بازار سایر کشورهای آفریقایی دسترسی پیدا کند و با آنها روابط سیاسی برقرارکند. ضمن این که اتیوپی به عنوان دومین کشور پرجمعیت آفریقا با حدود ۷۰ درصد جمعیت مسیحی و غیرمسلمان می‌تواند هم متحدی برای این رژیم در منطقه‌ای باشد که غالب جمعیت آنها مسلمان است و هم بازار جذابی برای تولیدات این رژیم باشد. اتیوپی از جمله ده کشوری در قاره آفریقاست که رژیم صهیونیستی در آنجا سفارت دارد.

مساله دوم نیاز رژیم صهیونیستی به آب است. این سخن بن گوریون در سال ۱۹۵۶ که «ما با اعراب وارد جنگ آب شده‌ایم» و این سخن موشه دایان بعد از جنگ ۱۹۶۷ که «سرنوشت رژیم یهودی در فلسطین به مسئله آب بسته است» نشان دهنده میزان اهمیت آب برای این رژیم است. نیاز امروز رژیم صهیونیستی به منابع آبی، بیش از مقداری است که امروز در دسترس دارد. به گفته سران رژیم صهیونیستی، این رژیم با بحران شدید آب روبه‌روست. رشد جمعیت، توسعه صنعتی و نیاز اراضی زراعی از جمله علل افزایش نیاز این رژیم به منابع آبی جدید است. مؤسسان این رژیم معتقد بودند که نیل می‌تواند بحران آب آینده آنان را حل کند و همین امر سبب روابط ویژه با مصر و اتیوپی در نیمه دهه هفتاد و بعد از آن است.

 سوم: رژیم صهیونیستی با حمایت از اتیوپی و کمک به ساخت این سد می‌تواند یک اهرم فشار علیه مصر بدست آورد تا همراهی بیشتر این کشور را با سیاست‌های خود مخصوصاً در زمینه مسائل فلسطین کسب کند. این مسئله نشان می دهد اهدافی که در پشت احداث این سد قرار دارد برخلاف ادعای اتیوپی، فراتر از اهداف توسعه ای است بلکه اهدافی سیاسی در پشت آن نهفته است. به این ترتیب اتیوپی به مرکز ثقل سیاسی در قاره آفریقا و تهدیدی برای امنیت ملی مصر تبدیل می شود. اتیوپی در این مسیر از حمایت جدی اسرائیل که همواره به دنبال فشردن گلوی مصر و کنترل آن بوده، برخوردار است.

مصر اکنون در تنگناست و جایگاه سیاسی و تاثیر منطقه ای آن به شدت کاهش یافته و دولتمردان آن به اسرائیل متمایل شده اند. همچنین رویکرد راهبردی کشورهای عربی حامی مصر به سمت اسرائیل، این خطر را برای مصر به وجود آورده است که به گروگان اهداف و جاه طلبی های کشورهای عربی حامی خود تبدیل شود که داوطلبانه اسیر اهداف اسرائیل و آمریکا شده اند. این کشورهای عربی از حامیان بزرگ اتیوپی و احداث سد النهضه هم هستند و در حمایت از حقوق تاریخی مصر از آب نیل، گامی برنداشته اند.روشن است که تلاش های مصر برای حل دیپلماتیک بحران سد النهضه به پایان خط رسیده و احتمال برخورد نظامی افزایش یافته است. شاید یک اقدام نظامی از سوی مصر، راه نجاتی برای آینده مصر و مردم آن و راهی برای به شکست کشاندن توطئه های اسرائیلی و صهیونیسم در حوزه نیل باشد که موجب احیای ابهت مصر شود.

در حقیقت ایالات متحده و رژیم صهیونیستی در این موضوع  بدنبال فشار بر مصر در شرایطی می باشد که رژیم صهیونیستی به دنبال الحاق کرانه باختری است. در حالی که رژیم صهیونیستی از اتیوپی حمایت می‌کند مصر با توجه به نفوذ ایالات متحده بر اتیوپی در موضوع سد النهضه خود را وابسته به حمایت سیاسی آمریکا می‌بیند.

از طرف دیگر عربستان سعودی نیز به دنبال تاسیس رژیم حقوقی دریای سرخ است تا با رقبای منطقه‌ای خود به خصوص ایران و ترکیه مقابله کند و سعی دارد از نفوذ رو به رشد قطر نیز در کشورهای ساحلی این دریا نیز جلوگیری کند. شایان ذکر است اخیراً دولت سودان به عنوان یکی از کشورهای ساحلی دریای سرخ،  امتیاز توسعه جزیره سواکن در دریای سرخ را به ترکیه واگذار کرده است. در واقع، عربستان سعودی سعی دارد از گرایش برخی کشورهای ساحلی به سمت رقبای خود ممانعت کند.شاید به همین جهت است که در اختلاف سد النهضه نیز طرف کشورهای ساحلی دریای سرخ یعنی و مصر و سودان را گرفته است؛ چرا که در موضوع رژیم حقوقی دریای سرخ این دو کشور طرف‌های اصلی خواهند بود به ویژه که تفاهم زیادی میان مصر و عربستان به عنوان دو کشور بزرگ ساحل دریای سرخ وجود دارد.

 با این حال ، حل اختلاف یا حداقل جلوگیری از تنش نظامی بین مصر واتیوپی  مداخله قاطع و مداوم شخص ثالث را می طلبد وبنظر نمی رسد که  سودان برای انجام چنین کاری مناسب باشد چرا که  این کشور پس از دهه ها حاکمیت استبدادی در حال انتقال متزلزل به دموکراسی است ، در حالی که شعله ور شدن خشونت در دارفور ، یک کشور غربی در مرز سودان با چاد ، ممکن است نشانه بازگشت به درگیری های قومی طولانی مدت در آن منطقه آشفته باشد. علاوه بر این تنش در منطقه مرزی مشترک میان سودان و اتیوپی در منطقه تیگرای در شمال اتیوپی رخ داد و ۵۰ هزار آواره به شرق سودان پناه بردند.اختلافات آدیس آبابا و خارطوم بر سر اراضی کشاورزی در منطقه الفشقه واقع در مرزهای سودان است. اما کشاورزان اهل اتیوپی از سال‌ها پیش در این منطقه ساکن هستند.

از طرفی مصر و اتیوپی مرز مشترکی ندارند. بدین ترتیب ، آنها به احتمال زیاد سودان را به یک مرز و میدان جنگ تبدیل خواهند کرد و حمله هوایی مصر به مخازن GERD می تواند منجر به طغیان قلمرو سودان شود و  با توجه به موقعیت GERD ، جاری شدن سیل برای ساکنان ایالت نیل آبی در جنوب شرقی سودان ، که در بنیشانگل-گوموز ، و احتمالاً سایر مناطق دیگر زندگی می کند ، فاجعه به همراه خواهد داشت همچنانکه سودان هنوز از اثرات سیل ویرانگر رود نیل آبی در سپتامبر 2020 ، که تقریباً یک سوم زمین های زیر کشت کشور را تخریب کرد و حدود سه میلیون نفر را تحت تأثیر قرار داد و بیش از 100 نفر جان خود را از دست دادند.

در نهایت اینکه بحران آب بین سه کشور اتیوپی،سودان و مصر سبب شده تا دیگر کشورها بدنبال منافع خود باشند و هر گونه تنش نظامی بین مصر واتیوپی کشور سودان را به دردسر خواهند انداخت و دیگر کشورها از جمله روسیه،امریکا و عربستان و بویژه رژیم صهیونیستی به منافع خود دست خواهند یافت.

 تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل

[1]Grand Ethiopian Renaissance Dam