زهرا شریف زاده عضو هیئت تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل

لیر ترکیه پس از اینکه  طیب اردوغان از کاهش نرخ بهره دفاع کرد و قول داد که در "جنگ اقتصادی استقلال" خود برنده شود، علیرغم انتقادات گسترده و درخواست برای تغییر مسیر، بیش از 15 درصد کاهش یافت.لیر تا 13.45 در برابر دلار سقوط کرد و برای یازدهمین بار متوالی به پایین ترین سطح خود رسید.امسال نیز 42 درصد از ارزش خود را از دست داده است که بیش از 22 درصد کاهش داشته است.اکنون این سوال مطرح است که چه چیزی باعث سقوط ارزش لیر در ترکیه شده است؟و پاسخ احتمالی به این سوال آن است که بی ثباتی سیاسی در ترکیه و افزایش تنش های دیپلماتیک با آمریکا از دلایل سقوط ارزش لیر در این کشور است.

جنبه های زیادی وجود دارد که می تواند با بحران مرتبط باشد. اینها عمدتاً تصمیمات سیاسی هستند که هنگام اتخاذ سیاست هایی برای غلبه بر مسائل مربوط به روابط داخلی و بین المللی اتخاذ می شوند.در ذیل به چندین عامل سیاسی که سبب سقوط ارزش لیر در تاریخ ترکیه شده است می پردازیم:

یکی از عوامل اندرو برانسون، کشیش آمریکایی بود که به ۳ سال زندان محکوم شد.این کشیش آمریکایی ۵۰ ساله از اهالی ایالت کارولینای شمالی است و بیش از ۲۰ در ترکیه زندگی می‌ کرد. وی  در سال 2016  به اتهام دست داشتن در کودتای نافرجام علیه دولت اردوغان زندانی شده بود و سپس تحت بازداشت خانگی قرار گرفت . از طرفی وی متهم شده بود با شبه‌نظامیان کُرد ارتباط دارد و از حامیان فتح‌الله گولن، روحانی منتقد ترکیه است. دونالد ترامپ، رییس جمهوری وقت  آمریکا در تلاش برای آزادی این کشیش علیه ترکیه تحریم وضع کردو در حساب توئیتر خود نوشته بود: «کشیش برانسون آزاد شد. او به زودی به خانه باز خواهد گشت.»اختلافات دیپلماتیک حاصل از پرونده دستگیری اندرو برانسون و طرح اتهام علیه وی موجب شده بود تا ارزش لیر ترکیه به شدت کاهش یابد و بحرانی مالی را در کشور ترکیه  ایجاد کند.

عامل دوم ماجرای هالک بانک است . هالک بانک  به دلیل بررسی های مداوم در مورد نقض تحریم های آمریکا علیه ایران در موقعیت مشکوکی قرار گرفت و احمد هاکان آتیلا، معاون اجرایی سابق هالک بانک که به اتهام مجازات تحریم‌های آمریکا علیه ایران، کلاهبرداری بانکی و جرایم مرتبط در نیویورک محاکمه شد.دادستان ایالات متحده این بانک را متهم کرده بود که درآمد حاصل از فروش نفت ایران را به طلا تبدیل می‌کرده و دوباره آن را می‌فروخته و در مواردی نیز با جعل سند تلاش داشته است وانمود کند که به جای نفت محموله‌های غذا به فروش رفته است.مقامات قضائی آمریکا ادعا کردند که هالک بانک به ایران کمک کرده تا ۲۰ میلیارد دلار وجوه مسدود شده را مخفیانه به ایران منتقل کند و با استفاده از سیستم اقتصادی ایالات متحده دست‌کم یک میلیارد دلار پولشویی کرده است.این پرونده موجب تنش‌هایی در روابط میان ایالات متحده و ترکیه نیز شده و  این در حالی بود که رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه تاکید داشت که هالک بانک هیچ خطایی مرتکب نشده است. اردوغان گفت: از طریق هالک بانک  آنها سعی می کنند با دستکاری ارزی، اقتصاد قوی و مستحکم ترکیه را زیر سوال ببرند.

عامل سوم  اس-400 می باشد که از اواسط دهه 1990، ترکیه در تلاش برای به دست آوردن یک سیستم دفاع هوایی در برابر تهدیدات موشکی است که ممکن است از همسایگان جنوبی آن سوریه، عراق، ایران ناشی شود.به همین منظور در سال 2017  قراردادی با روسیه برای سامانه های پدافند هوایی اس-400 منعقد نمود.و تحریم‌های  آمریکا ضربه بزرگی به لیر ترکیه زد که تنها در سال 2019 چهارده درصد در برابر دلار از دست داد.

عامل چهارم افزایش قیمت نفت و تاثیر آن بر کسری حساب جاری می باشد در  آوریل 2019، ترامپ رئیس جمهور وقت آمریکا اعلام کرد که آزادسازی واردات نفت اعطا شده به برخی کشورها تحت تحریم های اعمال شده علیه ایران تمدید نخواهد شد.بر این اساس، افزایش قیمت نفت یکی از عوامل افزایش کسری حساب جاری ترکیه است. به طوری که تجارت دلار بر ارزش لیر ترکیه در برابر سایر ارزها تأثیر منفی گذاشت

عامل پنجم این است که  اردوغان با فشار بر بانک مرکزی ترکیه خواستار کاهش نرخ بهره شده که به گفته او می‌تواند با رونق صادرات کشور به ایجاد اشتغال کمک کند. این در حالی است که نرخ تورم در سال جاری به حدود ۲۰ درصد رسیده و افت چشمگیر ارزش لیر باعث شده است که بسیاری از مردم پس‌اندازهای خود را از دست بدهند.اما بسیاری از اقتصاددان‌های ترکیه کاهش نرخ بهره را اقدامی «غیرمسئولانه» توصیف کرده و احزاب مخالف دولت خواستار برگزاری انتخابات زودرس شده‌اند.

ترکیه با نادیده گرفتن فرضیه تثلیث غیرممکن، با اجرای سیاست هایی برای کنترل همزمان نرخ بهره و نرخ ارز، رکود را به راه انداخته است. اگر حرکت سرمایه آزاد باشد، نمی توانید همزمان نرخ ارز و بهره را کنترل کنید.از نظر تئوری، جابجایی سرمایه در ترکیه آزاد است. ظاهراً نرخ ارز در بازار آزادانه تعیین می شود، اما در واقع مداخلات مختلفی از طریق بانک های دولتی برای سرکوب نرخ ارز صورت می گیرد. علاوه بر این به نظر می رسد نرخ سود در بازار آزادانه تعیین می شود، اما بانک ها با جهت گیری های مختلف دائماً نرخ سود را به سمت پایین می کشند.به عبارت دیگر، صرف نظر از چشم‌انداز، در اقتصاد که جابه‌جایی سرمایه آزاد است، هم نرخ ارز و هم نرخ بهره عملاً تحت کنترل هستند.

در حقیقت رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، اقتصاد 720 میلیارد دلاری ترکیه را در مسیر جدید پرخطر کاهش نرخ بهره قرار داده تا باعث افزایش مشاغل، صادرات و رشد می شود و به طور متناقضی از تورم فزاینده و سقوط ارز جلوگیری می کند. اردوغان با کاهش نظرسنجی ها در آستانه انتخابات در اواسط سال 2023، این تغییر سیاست را تنظیم کرد.

 این کاهش 33 درصدی لیر در برابر دلار، تورم را از طریق واردات افزایش داد و ترکیه را در دنیایی که سایر بانک‌های مرکزی برای جلوگیری از افزایش قیمت‌ها سخت‌گیر می‌کنند، متمایز کرد. در 28 اکتبر،شهاپ کاوچی اوغلو، رئیس بانک مرکزی توضیحی غیرمنتظره ارائه کرد: یکی از بهترین راه‌ها برای کاهش تورم 20 درصدی ترکیه به هدف 5 درصد، تبدیل کسری حساب جاری «ناپایدار» به مازاد است. کاوچی اوغلو، که اردوغان در ماه مارس منصوب کرد، در یک به روز رسانی تورم سه ماهه گفت: «وقتی به ... مازاد برسیم، به ثبات مالی و قیمت دست خواهیم یافت. ادامه مطلب صادرات در ماه گذشته با 20 درصد افزایش به 21 میلیارد دلار رسید که از واردات پیشی گرفت و به مازاد تجاری اخیر کمک کرد، حتی اگر حساب جاری 12 ماهه همچنان  قرمز باقی بماند. با بهره مندی از ضعف لیر، صادرات ماشین آلات، اتومبیل و منسوجات اقتصاد را در مسیر رشد کلی نزدیک به 10 درصد قرار داده است. با این حال، این بخش تنها یک برش از اقتصاد را نشان می‌دهد و به تقاضای جهانی بستگی دارد و هر گونه سود گسترده‌تر فوری برای خانوارها را تعدیل می‌کند.

اقتصاددانان همچنین می گویند اصلاحات ساختاری رقابتی طی چندین سال برای ایجاد تعادل مجدد اقتصادی که به شدت به واردات و بودجه خارجی متکی است، از جمله 167 میلیارد دلار بدهی خارجی کوتاه مدت مورد نیاز است. کاهش ارزش لیر یک تعدیل سخت اما ضروری است. این نوعی دررفتگی است که معمولاً ممکن است به اقدامات اضطراری برای جلوگیری از خونریزی کمک کند، اما هیچ مداخله ملموسی از سوی دولت، تنظیم‌کننده‌ها یا بانک مرکزی صورت نگرفته است.

اردوغان بر بانک مرکزی فشار آورده است تا به چرخه تسهیل تهاجمی که هدف آن تقویت صادرات، سرمایه گذاری و مشاغل است - حتی در شرایطی که تورم نزدیک به 20 درصد افزایش می یابد و کاهش ارزش پول تسریع می یابد و عمیقاً به درآمد ترک ها می خورد - فشار آورده است.

اردوغان بر این عقیده است که  نیروی رقابتی نرخ ارز منجر به افزایش سرمایه‌گذاری، تولید و اشتغال می‌شود و این در حالی است که دشمنان کشور در گذشته با لیر «بازی‌هایی» کرده‌اند که شکست خورده‌اند.وی  شیدایی خود را برای نرخ های بهره پایین دوچندان کرد و عاملی برای سقوط  ارزش پول ترکیه شد.در این راستا در دو سال گذشته سه رئیس بانک مرکزی را جایگزین کرده است تا بتواند راه خود را به دست آورد. تورم در حدود 20 درصد است، اما بانک مرکزی ترکیه تنها سه بار در چند ماه نرخ بهره را کاهش داده است.

از طرفی بحران کنونی ترکیه تا حد زیادی ناشی از افزایش تنش‌های دیپلماتیک با ایالات متحده و تمرکز مجدد بر اتکای شدید ترکیه به جریان‌های سرمایه است که به ایجاد آسیب‌پذیری‌های اقتصادی کمک کرده‌  است، که می‌تواند در طول تغییرات شدید در احساسات سرمایه‌گذاران آشکار شود. با توجه به شیوع بالای وام‌های ارزی خارجی در ترکیه، نگرانی سرمایه‌گذاران می‌تواند به خودی خود محقق شود، زیرا کاهش ارزش لیر کار شرکت‌ها را برای ارائه بدهی‌های ارزی دشوارتر می‌کندهر چند وضعیت هنوز  سیال است، اما اجماع نظر بر این است که اجتناب از رکود برای ترکیه ممکن است دشوار باشد.

بنا براین آنچه سبب سقوط ارزش لیر در ترکیه شده است "بی ثباتی سیاسی" در ترکیه  است که عامل اصلی ارزیابی نابسامانی اقتصادی است و بیشتر در سال های اخیر به بازار وارد شده است.در حالی که منازعات داخلی بر تصمیمات سرمایه گذاران خارجی و الگوهای تجارت بین المللی تأثیر می گذارد، اقدامات حیاتی انجام شده در سیاست خارجی نیز محدودیت های خاصی را به همراه دارد و متأسفانه به عنوان یک ضد کاتالیزور در بازار عمل کرده است.این مسائل متوالی چنان پریشانی اقتصادی پیچیده ای ایجاد می کند که از نظر مالی نیز برای بازیگران مربوطه در الگوهای تجارت جهانی مسری است.

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل