مجید نوری عضو هیئت تحریریه مجله ایرانی روابط بین‌الملل

بحران اوکراین و حمله نظامی روسیه به این کشور در کنار رویکرد کشورهای غربی نسبت به آن یکی از چالش‌های پیش روی جهان در سال 2022 به شمار می رود که اگر مدیریت نشود چه بسا ممکن است به جنگ جهانی سوم منتهی شود. ریشه بحران اوکراین به عوامل مختلفی منجمله درخواست عضویت اوکراین در پیمان آتلانتیک شمالی موسوم به ناتو و مخالفت روسیه با این درخواست و همچنین ادعای تاریخی روسیه مبنی بر اینکه اوکراین بخشی از تاریخ روسیه اتحاد جماهیر شوری به شمار می رود بر می‌گردد.

پیمان آتلانتیک شمالی ناتو NATO

سازمان پیمان آتلانتیک شمالی NATO یک پیمان امنیت دسته‌جمعی به شمار می رود که هدف اصلی آن در سالهای نخست تشکیل جلوگیری از اشاعه و نفوذ کمونیسم در خلأ جنگ جهانی دوم بر پیکره سیاسی اجتماعی و اقتصادی دولت‌های عضو این سازمان بود. بر اساس مواد 5 و 6 منشور پیمان آتلانتیک شمالی ناتو این اتحادیه وظیفه داشت تا در قالب یک تز امنیت دسته‌جمعی با شعار همه علیه یکی به محافظت از امنیت کشورهای عضو در برابر تهدیدات شوروی کمونیست بپردازند. کشور‌های امضاکننده این پیمان توافق کرده‌اند حمله نظامی علیه یک یا چند کشور عضو در اروپا یا آمریکای شمالی را به عنوان حمله به تمامی کشور‌های عضو تلقی کنند و به مقابله آن برخیزند.

تشکیل سازمان پیمان آتلانتیک شمالی و عضویت کشورها در آن

پیمان آتلانتیک شمالی ناتو در 4 آوریل 1949 به رهبری ایالات‌متحده آمریکا و همچنین عضویت 11 کشور اروپای غربی و آمریکای شمالی شامل کانادا، هلند، بلژیک، لوکزامبورگ، فرانسه، دانمارک، ایسلند، ایتالیا، نروژ، پرتغال و انگلستان تشکیل گردید که بعدها کشورهای مختلفی به قرار زیر به این پیمان ملحق شدند:

• 18 فوریه 1952: یونان و ترکیه
• می 1955: آلمان
• 30 می 1982: اسپانیا
• 12 مارس 1999: جمهوری چک، مجارستان و لهستان
• 29 مارس 2004: بلغارستان، استونی، لتونی، لیتوانی، رومانی، اسلواکی و اسلوونی
• 1 آوریل 2009: آلبانی و کرواسی
• 5 ژوئن 2017: مونته‌نگرو
• 27 مارس2020: مقدونیه

گرجستان عضو ناظر این سازمان به شمار می رود.

فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و ادامه حیات ناتو

با فروپاشی نظام کمونیسم حاکم بر اتحاد جماهیر شوروی سابق و پایان جنگ سرد که مبتنی بر قواعد نظام دو قطبی بود تداوم حیات سیاسی و نظامی ناتو نیز در معرض تهدیدات و تغییر و تحولات جدی در خصوص بقاء و همچنین برچیده شدن کامل این سازمان نظامی امنیتی در برابر دو دیدگاه رئالیست ساختاری و نهادگرایی لیبرال قرار گرفت.

رئالیست ساختاری

رئالیست‌های ساختاری بر این باور بودند که تغییر در قواعد حاکم بر ساختار نظام بین‌الملل و تبدیل شدن آن به یک نظام تک قطبی، ضرورت بقاء ناتو نیز به واسطه فروپاشی نظام کمونیستی شوروی سابق و اضمحلال پیمان نظامی ورشو از میان رفته است.

نهادگرایی نولیبرال

نهادگرایان نولیبرال در برابر دیدگاه رئالیست‌های ساختاری بر این اعتقاد بودند که اگر چه تهدید کمونیسم از میان رفته است اما اصل تهدید همچنان به قوت خود باقی است به همین دلیل معتقد بودند که بقاء ناتو نه در حفظ ساز و کارهای نظامی و امنیتی موجود بلکه در گرو گسترش آن است.

گسترش ناتو به سمت شرق و رویکرد روسیه نسبت به آن

 براساس دیدگاه‌های مطرح شده پس از اضمحلال شوروی اجلاس سران ناتو در رم در سال 1991 برگزار شد که در آن کشورهای عضو از تز گسترش ناتو به سمت شرق استقبال کردند. در همین راستا از همان آغاز دهه ۱۹۹۰ میلادی سازمان پیمان آتلانتیک شمالی ناتو در حوزه ماهیت، هدف، ساختار و کارکرد اقدام به باز تعریف و بازنگری در اجزاء و عناصر خود نمود. آنچه در این رهگذر اهمیت بسیاری یافت موضوع گسترش ناتو به شرق اروپا بود که در زمان افول قدرت روسیه در دوران بوریس یلتسین به وقوع پیوست. مسئله گسترش پیمان آتلانتیک شمالی به شرق علاوه بر آنکه سیاستی پیشروانه و تهاجمی را ایجاب می‌نمود، محدوده جغرافیایی وسیع‌تر از اروپای شرقی در آسیا (همچون مناطق آسیای مرکزی، قفقاز و خاورمیانه) را نیز هدف حوزه‌های عملیاتی خود قرار داده بود.

با به قدرت رسیدن ولادیمیر پوتین به عنوان رئیس‌جمهور روسیه در دسامبر ۲۰۰۰ میلادی سیاست خارجی این کشور نیز به تدریج دستخوش تحولی بزرگ گردید. روسیه در قبال مسئله گسترش ناتو به شرق اساساً وامدار سیاست عمل گرایانه پوتین نسبت به تحولات جهانی بوده است، بر همین اساس پوتین تلاش نمود تا از رهگذر رویکردی عمل گرایانه به بازسازی روابط کشورش با ناتو بپردازد. سیاست عمل گرایانه روسیه در قبال ناتو که پس از حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ به اوج خود رسیده بود و روسیه را بخشی از فرهنگ اروپا معرفی می‌کرد با استقبال چشمگیر اعضای پیمان ناتو مواجه شد. روابط روسیه و ناتو داشت روزهای خوشی را سپری می‌کرد که عضویت سه جمهوری لهستان، مجارستان و چک در پیمان آتلانتیک شمالی و سپس عضویت هفت جمهوری دیگر اروپای شرقی اسلواکی، اسلوونی، استونی، لتونی، لیتوانی، رومانی و بلغارستان در سال 2004 به ناتو همگرایی جدید حاکم بر روابط مسکو و ناتو را به تیرگی کشانید، بر همین اساس پوتین در دیدار با جورج بوش رئیس‌جمهور اسبق آمریکا در سن پترزبورگ در رابطه با گسترش ناتو به سمت شرق اعلام نمود: روسیه گسترش ناتو را لازم نمی‌داند و اگر عضویت دولت‌های جدید با منافع روسیه مغایرت داشته باشد هیچ رابطه عمیقی میان ما و کشور‌های اروپای شرقی برقرار نخواهد شد.

از سال 2004 به بعد توسعه‌طلبی غرب در مرز‌های روسیه با واکنش روسیه روبرو شد و تلاش آمریکا و اروپا برای اعطای عضویت ناتو به اوکراین و گرجستان با واکنش منفی روسیه پوتین مواجه شد. در سال‌های اخیر نیز روسیه آشکارا اعلام نموده که حضور نظامیان خارجی و غربی را در مرزهایش تحمل نمی‌کند و آن را تهدید علیه امنیت ملی خود می‌داند.

مهمترین خط قرمز روسیه پیشروی ناتو به طرف شرق است به همین دلیل روسیه خواستار توقف فعالیت نظامی ناتو در شرق اروپاست که به معنای عقب‌نشینی نظامی از بخش‌هایی از لهستان و کشور‌های حوزه بالتیک، لیتوانی لتونی و استونی و خودداری از استقرار موشک در کشور‌هایی مانند لهستان و رومانی است.

بحران اوکراین و رویکرد روسیه نسبت به عضویت این کشور در ناتو

مشکلات پیرامون اوکراین درست از زمانی شروع شد که دولت جورج دبلیو بوش در تاریخ 2008 اعلام نمود که بزودی اوکراین و گرجستان به عضویت ناتو در خواهند آمد. بلافاصله پس از این موضع‌گیری رهبران روسیه  عضویت اوکراین و گرجستان را یک تهدید وجودی برای روسیه توصیف و وعده خنثی کردن آن را  دادند و پوتین هشدار داد اگر قرار است اوکراین به ناتو بپیوندد باید بدون کریمه و مناطق شرقی این کار را انجام دهد. با توجه به هشدار پوتین نسبت به عضویت اوکراین در ناتو  اعضای ناتو خط قرمز مسکو را نادیده گرفتند و تلاش کردند تا اوکراین را مبدل به سنگر غرب در مرز روسیه کنند.

در فوریه 2014، پس از یک قیام  ویکتوریانوکوویچ، رئیس‌جمهور طرفدار روسیه از کشور فرار کرد و روسیه نیز کریمه را از اوکراین جدا و به خاک خود الحاق کرد و به جنگ داخلی که در منطقه دونباس در شرق اوکراین آغاز شد کمک نمود.

در دسامبر 2017 دولت ترامپ تصمیم گرفت سلاح‌های دفاعی به کی‌یف بفروشد این سلاح‌ها قطعاً برای مسکو و متحدانش در منطقه دونباس اصلاً قابل قبول نمود و روسیه بارها آن را اعلام نمود. در همین حال کشورهای ناتو نیز به اوکراین سلاح ارسال و نیروهای مسلح این کشور را آموزش دادند و به آن‌ها اجازه دادند در تمرینات مشترک هوایی و دریایی شرکت کنند. در جولای 2021، اوکراین و آمریکا به طور مشترک میزبان یک رزمایش دریایی بزرگ در منطقه دریای سیاه بودند که در آن ناوگان دریایی از 32 کشور شرکت داشتند.

روسیه بارهای اعلام نموده بود که عضویت اوکراین در ناتو را بر نمی‌تابد به همین دلیل روسیه خواستار تضمین کتبی مبنی بر این‌که اوکراین هرگز بخشی از ناتو نخواهد شد بود؛ اما پاسخ روشن بود: تغییری در سیاست‌ها در کار نخواهد بود. پس از آن پوتین برای از میان برداشتن تهدیدی که از سوی ناتو احساس می‌کرد حمله به اوکراین را آغاز کرد. با بروز جنگ و بروز بحران در اوکراین بوریس جانسون، نخست‌وزیر بریتانیا، گفته است که هیچ چشم‌اندازی برای پیوستن اوکراین به ناتو به این زودی‌ وجود ندارد و صدراعظم آلمان نیز اعلام نمود: ناتو در بحران اوکراین دخالت نخواهد کرد.

سخن پایانی

روسیه از همان ابتدای درخواست عضویت اوکراین در پیمان آتلانتیک شمالی به اوکراین هشدار داده بود که چنین چیزی را نمی‌پذیرد، ولی آنچه در پس پرده مخالفت روسیه با عضویت اوکراین در ناتو گم شده این است که پوتین اوکراین را بخشی از روسیه می‌داند. چراکه اگر صرفاً عضویت اوکراین در ناتو در مرزهای روسیه مطرح باشد باید عنوان نمود که بیشتر کشورهای اروپای شرقی عضو ناتو هستند ولی هیچ‌کدام به اندازه اوکراین برای روسیه از اهمیت برخوردار نیستند. 

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل

منابع

وب‌سایت خبرگزاری صدا و سیما کد خبر: 3330934

وب‌سایت اقتصاد نیوز کدخبر: 482429

پرتال جامع علوم انسانی

ویکی پدیا