زهرا شریف زاده عضو هیئت تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل
دولت‌ها و رهبران سراسر خاورمیانه در واکنش به بحران روسیه و اوکراین،موضع گیری هایی اتخاذ کرده اند که در این تحلیل کشورهای ترکیه،رژیم صهیونیستی ،قطر،عربستان،کشورهای عربی ،سوریه و بالاخص ایران را مورد واکاوی قرار می دهیم .همکاری و یا عدم همکاری کشورهای منطقه خاورمیانه بر اساس معمای زندانی قابل درک خواهد بود.
ترکیه بزرگترین سرمایه‌گذار خارجی در اوکراین است. دو کشور همکاری تنگاتنگی در صنایع نظامی دارند. ترکیه پهپادهای بیرق‌دار به اوکراین فروخته و قراردادی برای تولید مشترک پهپاد بسته‌اند. بگونه ای که در سال 2022 اوکراین با همین پهپادهای بیرق‌دار به جدایی خواهان حمله کرد و این باعث خشم روسیه از ترکیه گردید.از طرفی اوکراین تولید کننده جنگ افزار بویژه تولید موتور جت که جایگاه مهمی برای پیشرفت صنایع نظامی ترکیه دارد نیز بسیار مفید است. در ضمن اوکراین صادرکننده عمده گندم و برخی دیگر از مواد غذائی به ترکیه است و ترکیه نگران است که تنش بین روسیه و اوکراین سبب بحران نان و مواد غذائی شود. اوکراین یکی از بزرگترین شرکای اقتصادی ترکیه است و تجارت دو جانبه دو کشور از مرز 7,4 میلیارد دلار فراتر رفته است. سال گذشته بیش از 2 میلیون اوکراینی به ترکیه مسافرت کردند.
از نظر سیاسی ترکیه طرفدار اوکراین است. در سال 2015 ، جدایی شبه جزیره کریمه از اوکراین و پیوستن آن به روسیه را به رسمیت نشناخت. اکنون نیز از تمامیت ارضی اوکراین دفاع و با هواداران روسیه از جدایی خواهان این کشور مخالفت می‌کند. از طرفی ترکیه ن به عنوان عضو ناتو، رسما همداستان با دیگر کشورهای عضو این پیمان به شمار می‌رود که به روسیه علیه مداخله نظامی در اوکراین هشدار داده‌اند و دولت اوکراین انتظار دارد، در صورت بروز جنگ نیروهایشان را به کمکش بفرستندبه وجود آمدن چنین بحرانی برای بسیاری از اعضای ناتو مانند آلمان، برای ترکیه نیز هزینه سنگینی به‌همراه خواهد آورد. در حالیکه برخی از اعضای ناتو همانند لهستان و کشورهای بالتیک در مقابل تهدیدات روسیه از قدرت تدافعی ضعیفی برخوردار هستند، دیگر اعضای پیمان ناتو مانند ترکیه و آلمان روابط متعهد‌کننده متقابلی با روسیه دارند. گروه اول از ناتو خواستار اتخاذ تدبیر در مقابل روسیه بوده و گروه دوم نیز راه‌حل دیپلماتیک را ترجیح می‌دهد.
اما آنچه مهم است ترکیه علیرغم اینکه درگیر جنگ نیابتی در چندین حوزه، رقیب و حتی در تقابل با روسیه در سوریه ،لیبی و حتی رویارویی ترکیه و یونان در دریای مدیترانه که روسها از یونانی ها دفاع کردند، بوده است نمی‌تواند به این کشور پشت کند بلکه همکاری روزافزونی در بعد نظامی هم داشته و دارند.تا جایی که ترکیه با خرید سامانه پدافند هوائی اس - ۴۰۰ از روسیه، رابطه‌اش با امریکا تیره شد و عضو یاغی ناتو لقب گرفت. که احتمالا با فرستادن نیرو به کشور اوکراین بیشتر در نقش عضو یاغی ناتو فرو خواهد رفت.
دو کشور می توانند در قبال یکدیگر سیاست هایی اتخاذ کنند که به نفع دیگری نمی باشد از جمله روسیه می‌تواند در سوریه حمله‌ای به ادلب را رقم بزند تا شبه نظامیان که از حمایت ترکیه برخوردار هستند از آنجا بیرون روند و با پشتیبانی از کردهای سوریه کار بر ارتش ترکیه دشوار می شود در مقابل، تنها راه ارتباط آبی میان روسیه و دریای مدیترانه در کنترل ترکیه است که می‌تواند در صورت بروز جنگ، این آبراه را بر ناوهای روسی ببندد.اما همکاری دو کشور در قفقاز قابل توجه است .در جنگ اخیر قره باغ، روسیه کنار نشست و ارمنستان را تنها گذاشت تا جمهوری آذربایجان با کمک ترکیه، سرزمینهای اشغال شده خود را باز پس گیرد. در بعد انرژی نیز ترکیه بشدت به گاز روسیه وابسته است. بیش از چهل درصد گاز ترکیه را روسیه تأمین می‌کند .گرچه ترکیه کوشیده میان روسیه و اوکراین میانجی شود اما ارتباط دو جانبه این کشور با روسیه و اوکراین مانع اصلی برای میانجی‌گری ترکیه است چرا که روسیه ترکیه را عضو ناتو و در اردوگاه غرب می‌بیند که با اوکراین رابطه تنگاتنگ تجاری و نظامی دارد. از آن سو، غرب ترکیه را دولتی یاغی می‌بیند که هرچه از غرب دورتر شده به روسیه نزدیکتر شده است
رژیم صهیونیستی حمایت خود را از تمامیت ارضی اوکراین(در واقع اسرائیل اروپا) بدون اشاره صریح به روسیه اعلام کرد.نفتالی بنت نخست وزیر بدون اشاره به تمامیت ارضی یا محکومیت مسکو با غیرنظامیان اوکراینی ابراز همبستگی کرد، و یایر لاپید، وزیر امور خارجه، این تهاجم را «نقض شدید نظم بین‌المللی» خواند. رئیس جمهور اسحاق هرتزوگ پس از ورود به یونان برای دیدار با شرکای خارجی، خط وزارت خارجه مبنی بر حمایت از یکپارچگی اوکراین را بدون محکوم کردن روسیه تکرار کرد. و در سخنرانی در قبرس در 2 مارس 2022حمله روسیه را که به بنای یادبود هولوکاست بابین یار اصابت کرد محکوم نمود و گفت: "این حمله خلاصه تراژدی وحشتناکی است که ما شاهد آن هستیم و در مقابل چشمان ما آشکار شده است." او بار دیگر جنگ را نقض قوانین و نظم بین المللی خواند اما به صراحت از روسیه نامی نبرد. اسرائیل همچنین چندین فروند هواپیما با کمک های بشردوستانه به این منطقه که در مجموع حدود 100 تن است،ارسال کرد و یک بیمارستان صحرایی برای مجروحان اوکراینی ایجاد نمود.
قطر در پی درخواست ایالات متحده برای هدایت گاز طبیعی به اروپا در صورت تشدید تنش در اوکراین، سعد الکعبی وزیر انرژی قطر اعلام کرد که کشورش ظرفیت جایگزینی گاز روسیه به این قاره را ندارد. قطر در حمایت تلویحی از اوکراین و آمریکا تاکید کرد که کشورش بر حاکمیت و استقلال اوکراین و وحدت اراضی این کشور در مرزهای آن تاکید دارد. و امیر قطر «همه طرف‌ها را به خویشتن‌داری و حل مناقشه از طریق گفت‌وگوی سازنده و روش‌های دیپلماتیک فراخواند و هیچ اقدامی که منجر به تشدید بیشتر تنش شود، انجام ندهند».
عربستان سعودی ظاهراً قصد دارد ایالات متحده را در بحران اوکراین به چالش بکشد. «محمد بن سلمان» ولیعهد سعودی اخیراً در تماس تلفنی با «امانوئل ماکرون» رئیس جمهوری فرانسه تاکید کرد که به توافق اوپک پلاس درباره میزان تولید نفت با روسیه متعهد است. مواضع عربستان سعودی در هماهنگی با روسیه در زمینه تولید نفت و تعهد به توافق اوپک پلاس با این کشور منجر به بروز یک سری اختلافات میان ریاض با دولت آمریکا و «جو بایدن» رئیس جمهور این کشور خواهد شد
اتحادیه کشورهای عربی در سطح نمایندگان این کشورها در قاهره به بیان عباراتی همانند «ضرورت احترام به قوانین بین المللی و منشور سازمان ملل متحد و حل مسالمت آمیز بحران اوکراین» اکتفا کردند.
دولت سوریه به رسمیت شناختن دونتسک و لوهانسک توسط روسیه را تایید کرد. و در مورد تهاجم، از اقدامات روسیه به عنوان "تصحیح تاریخ و یک تعادل مجدد برای جهان... از دست رفته پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی" تمجید کرد. سوریه از فدراسیون روسیه حمایت می‌کند، بر اساس این اعتقاد که موضع درست آن است که دفع گسترش ناتو حق روسیه است. دولت سوریه کشورهای غربی را مسئولیت هرج و مرج و خونریزی ناشی از سیاست های خود با هدف کنترل مردم بر عهده دارند، می داند زیرا این کشورها از روش های کثیف خود برای حمایت از تروریست ها در سوریه و نازی ها در اوکراین و در نقاط مختلف جهان استفاده می کنند.
و اما ایران در بحران بین روسیه و اوکراین آیا قربانی بحران اوکراین خواهد شد؟ یا فرصت ایجاد خواهد کرد؟به هر حال اینجا منافع ملی کشورهاست که تعیین می‌کند چه سیاستی را در چه بازه زمانی پی بگیرد.آنچه واضح است منشاء بحران اوکراین و منازعه میان روسیه و اوکراین آمریکا می باشد زیرا ایالات متحده خواستار ادامه موضوع جنگ سرد بین روسیه و آمریکاست و دیگر اینکه به راحتی می تواند تسلیحات خود را بفروشد و در نهایت یک اجماع جهانی برای تحریم روسیه ایجاد کند.
بحران اوکراین، قدرت چانه‌زنی ایران برای دستیابی به اهداف نه تنها در منطقه بلکه در جهان به شدت افزایش می دهد زیرا کشور ایران در یک گذرگاه ژئوپولیتیک خاصی از لحاظ لجستیک، انرژی و همچنین موقعیت منطقه‌ای قرار دارد.ایران می‌تواند پلی ارتباطی در روابط با کشورهای منطقه از این بحران استفاده کرده و آنها را با خود همگرا کند.روسیه یک دوست استراتژیک برای ایران است و در بلندمدت یک همسایه استراتژیک است. منافع ما با روسیه بیشتر و مهم‌تر از منافع ما با اروپا است و از طرفی نیز حمایت‌های روسیه از ایران، حمایت‌های بلندمدت است و اکنون روسیه بیش از گذشته مشتاق است که کریدور شمال- جنوب شکل بگیرد تا در چابهار سرمایه‌گذاری کند. همچنین روسها مشتاق هستند که کریدور شماره ۶ که ارتباط چین با اروپا را از طریق ترکیه برقرار می‌کند، راه بیفتد این کریدور اکنون که روسیه در تحریم هست، اجازه نمی‌دهد ارتباط چین با دنیا یعنی اروپا قطع شود.
با توجه به اینکه آمریکا به دنبال آن است تا لجستیک، کریدورها و بانک‌های روسیه را منزوی کند و در تحریم قرار دارد، ایران می تواند به ایجاد بانک مشترک ایران و روسیه و ایجاد اشتغال فرازمینی روی آورد . و به ایران این امکان را می دهد تا در زمینه حوزه‌های دانش بنیان، فناورانه و تخصصی به روسیه کمک و نیروی کار به این کشور اعزام کند.
در مذاکرات وین هم علیرغم تبلیغات منفی که در داخل مبنی بر سنگ اندازی روسیه در برجام صورت می گیرد اما منافعش عاید ایران می‌شود؛ یعنی حذف تحریم‌های مرتبط با روابط ایران و روسیه از مباحث برجام به نفع آینده ایران است.بویژه اینکه اگر ایران جایگزین روسیه در تأمین گاز اروپا شود چون فاصله ما نسبت به قطر کمتر است و خرید گاز از ما به صرفه‌تر خواهد بود.ما یک میدان گازی بسیار بزرگ جدید در زیر جزیره کیش و هندورابی داریم و یکی از بزرگترین صادرکنندگان گاز آتی دنیا خواهیم شد هر چند در مورد صادرات گاز با مشکلاتی مانند سرمایه گذاری خارجی، فناوری و تکنولوژی و بازار روبرو هستیم در اینجا روسیه می تواند کمک خوبی برای ما باشد و رابطه ما با روسیه رابطه برد- برد خواهد شد.
انچه مهم است ایران نباید در بحران اوکراین احساساتی تصمیم بگیرد باید توجه داشت که غرب به دنبال فاصله انداختن بین ما و روسیه در این بحران است. باید خیلی هوشمندانه بی‌طرفی خودمان را در این بحران نشان دهیم و از این بحران استفاده خودمان را ببریم. حرکت سیاست خارجی ایران باید بر اساس یک توازن منطقه ای باشد تا با همه ی کشورها بر اساس ظرفیت و توان شان رابطه برقرار نمائیم.
اکثر کشورهای عربی در تلاش‌اند تا برای حفظ روابط متوازن با مسکو واشنگتن، هیچ موضع سیاسی موثری در مورد بحران بین روسیه و اوکراین اتخاذ نکنند. اما با ادامه تنش‌ها بین واشنگتن و مسکو بر سر بحران اوکراین، برخی از دولت‌های عربی ممکن است موضع سیاسی خود بین روسیه یا ایالات متحده و اتحادیه اروپا را مشخص کنند. با این حال، کشورهای عربی مانند سوریه، عربستان سعودی، امارات، عراق، الجزایر و کشورهای دیگر منطقه نظیر ایران به دنبال حفظ روابط خود با مسکو خواهند بود.
تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل
