مجید نوری؛ عضو هیئت تحریریه مجله ایرانی روابط بین‌الملل

برنامه جامع اقدام مشترک با نام انگلیسی Joint Comprehensive Plan of Action که به ‌اختصار برجام  نامیده می‌شود به توافقی گفته می‌شود که در راستای برنامه هسته‌ای ایران در تاریخ ۲۳ تیرماه ۱۳۹۴ (۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵) در وین اتریش بین ایران، اتحادیه اروپا و گروه ۱+۵ شامل کشورهای چین، فرانسه، روسیه، انگلیس، ایالات‌متحده آمریکا و آلمان امضا شد.

نقض برجام

توافق هسته‌ای ایران با قدرت‌های بزرگ خیلی زود به پایان راه خود رسید. چراکه کنگره آمریکا در نوامبر ۲۰۱۶ با ۴۱۹ رأی موافق و تنها یک رأی مخالف در مجلس نمایندگان ایالات‌متحده آمریکا و ۹۹ رأی موافق از ۹۹ فرد حاضر در سنای آمریکا، قانون تحریم ایران را تمدید نمود؛ البته ناگفته نماند پرزیدنت اوباما رئیس‌جمهور وقت آمریکا که خود را ملزم به توافق هسته‌ای با ایران می‌دانست از امضای این قانون سرباز زد، ولی طبق قوانین آمریکا عدم امضای رئیس‌جمهور مانعی در اجرای قانون ایجاد نمی‌کند، به همین دلیل قانون تحریم ایران پس از مدتی برای اجرا ابلاغ شد. با برگزاری انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و پیروزی دونالد ترامپ در سال 2017 میلادی، وزارت خزانه‌داری آمریکا در فوریه ۲۰۱۷ تحریم‌های جدیدی علیه ۱۳ فرد و ۱۲ نهاد مرتبط با ایران اعلام کرد که عملاً نقض آشکار برجام به شمار می‌رفت.

خروج آمریکا از برجام

دونالد ترامپ که از مخالفان سرسخت برجام به شمار می‌رفت با رسیدن به مقام ریاست جمهوری و طرح ادعاهای واهی ایران را متهم به حمایت از حزب‌الله، طالبان، القاعده و سایر سازمان‌هایی که آن‌ها را تروریستی می‌نامید کرد و از بازگشت تحریم‌ها به مانند گذشته خبر داد، وی همچنین ایران را متهم به عدم پایبندی به توافق هسته‌ای نمود به همین دلیل در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ به طور رسمی از توافق هسته‌ای با ایران خارج شد. با خروج آمریکا از توافق هسته‌ای دونالد ترامپ شدیدترین تحریم‌ها را علیه ایران اعمال نمود که در پاسخ به این اقدامات مقامات جمهوری اسلامی ایران نیز کاهش تعهدات برجامی را در دستور کار خود قرار دادند.

مذاکرات احیای برجام

با پیروزی جو بایدن در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا مذاکرات درباره احیای توافق هسته‌ای موسوم به برجام بر سر زبان‌ها افتاد؛ بدین سان در اوایل سال ۲۰۲۱ مذاکرات بین طرفین برای توافق اولیه جهت احیای برجام در وین انجام شد که به دلیل انتخابات ریاست جمهوری در ایران  پس از برگزاری شش دور، مذاکرات در خرداد 1400 متوقف شد تا پس از برگزاری انتخابات دوباره از سر گرفته شود. انتخابات ریاست جمهوری در ایران با پیروزی سید ابراهیم رئیسی به پایان رسید. انریکه مورا نماینده هماهنگ‌کننده اتحادیه اروپا برای احیای برجام در مراسم تحلیف ابراهیم رئیسی شرکت نمود.

مذاکرات احیای برجام در دولت روحانی

پس از انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و کنار رفتن دونالد ترامپ و پیروزی جو بایدن شش دور مذاکرات احیای برجام در دولت آقای روحانی به رهبری آقای ظریف وزیر امور خارجه وقت بین ایران و قدرت‌های جهانی برگزار شد. مذاکرات احیای برجام میان ایران با حضور اعضای گروه ۱+۴ برگزار می‌شود؛ آمریکا در این دور از مذاکرات به دلیل مخالفت ایران حضور مستقیم ندارد.  آمریکا این تصمیم را زیان‌آور و اتلاف‌کننده وقت خوانده اما ایران پیشنهاد مذاکره مستقیم را رد کرده است.

نخستین دور مذاکرات احیای برجام در 6 آوریل 2021 برگزار و در آن مقرر شد که دو گروه کارشناسی در زمینه مسائل هسته‌ای و رفع تحریم‌ها تشکیل شود. در 7 آوریل میخائیل اولیانوف سفیر و نماینده دائم روسیه نزد سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین برای نخستین بار با رابرت مالی نماینده ویژه آمریکا در امور ایران ملاقات و دو طرف پیرامون رفع ‌تحریم‌ها علیه ایران به رایزنی پرداختند. پنج روز بعد از انجام نخستین دور مذاکرات حادثه خرابکاری در تأسیسات هسته‌ای نطنز رخ می‌دهد و ایران تصمیم گرفت تا اورانیوم با غنای ۶۰ درصد تولید کند.

در دور دوم مذاکرات پس از نشست کمیسیون مشترک برجام، اعضای گروه 1+4 به اضافه آمریکا برای اولین بار بدون حضور ایران درباره برجام تشکیل جلسه دادند. در 20  آوریل مقرر شد کارگروه سومی تحت عنوان ترتیبات اجرایی برجام تشکیل شود.

دور سوم مذاکرات احیای برجام در ۲۷ آوریل2021 برگزار شد که پس از گذشت یک روز کارشناسان کارگروه سوم برای نخستین بار با یکدیگر ملاقات کردند. در دوره سوم مذاکرات رایزنی‌های فشرده و مستمری ما بین سایر کارگروه‌ها و اعضای برجام برگزار شد.

دور چهارم مذاکرات از سوم مه 2021 (اردیبهشت 1400) برگزار شود که در این دور از مذاکرات اعضا نسبت به حصول توافق درباره احیای برجام تا پیش از پایان تفاهم فنی میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره مسائل پادمانی امیدوار بودند. در 24 مه ایران و آژانس به توافق رسیدند مبنی بر اینکه ضبط داده‌ها توسط دوربین‌های مدار بسته در مراکز اتمی ایران به مدت یک ماه تمدید شود.

دور پنجم مذاکرات برجام ۲۵ مه برگزار شد و به فاصله کمی نشست شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با دید مثبت اعضا نسبت به روند مذاکرات وین در تاریخ ۱۱ ژوئن خاتمه یافت.

در دور ششم مذاکرات اعضای مذاکره کننده ضمن ابراز خرسندی از پیشرفت‌های صورت گرفته برای احیای برجام، بار دیگر بر عزم و جدیت خود برای پیگیری روند گفت‌وگوها با هدف یافتن راه حل‌هایی برای چند موضوعی که هنوز حل و فصل نشده تاکید کردند. این دور آخرین دور مذاکرات احیای برجام میان قدرت‌های بزرگ و دولت روحانی بود که پس از آن دولت رئیسی سکان مذاکرات احیای برجام را برعهده گرفت.

دور هفتم مذاکرات احیای برجام پس از وقفه چند ماهه به دلیل برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در ایران در دولت جدید آقای سید ابراهیم رئیسی به ریاست علی باقری کنی مذاکره کننده ارشد هسته‌ای ایران برگزار شد. در این دور از مذاکرات هیات های اروپایی، روسیه، انگلیس، چین و حتی ایران نسبت به احیای برجام ابراز خوش‌بینی کردند.

دور هشتم مذاکرات احیای برجام از 8 دی ‌ماه 1400 از آغاز و پس از وقفه‌ای کوتاه به مناسب تعطیلات سال نو میلادی دوباره از سر گرفته شد. ایالات‌متحده آمریکا با تاکید بر دیپلماسی به عنوان بهترین گزینه برای رسیدگی به برنامه هسته‌ای ایران می‌گوید عدم حسن نیت و جدیت از سوی ایران موجب خواهد شد واشنگتن به سایر گزینه‌ها متوسل شود.  یک منبع ارشد نیز گفت که مذاکرات هنوز بسیار کند پیش می‌رود زمان رو به اتمام است و موضوعاتی کلیدی در مورد لغو تحریم‌ها و فعالیت‌های هسته‌ای ایران همچنان باقی مانده است.

سعید خطیب‌زاده سخنگوی وزارت خارجه ایران در تازه‌ترین‌ نشست خبری خود اعلام نمود که یکی از شرط‌های ایران برای احیای برجام این است که دولت آمریکا تضمین دهد که هیچ دولتی در ایالات‌متحده مجدداً خروج از توافق هسته‌ای را تکرار نخواهد کرد. آقای امیرعبداللهیان گفته ایران آمادگی دارد تا در صورت ارائه تضمین، بررسی خسارات و لغو مؤثر و قابل راستی آزمایی تحریم‌ها، اقدامات جبرانی خود را متوقف کند.

توجه داشته باشید که برخلاف آنچه که درباره برجام گفته می‌شود که توافق جدید چیزی فراتر از توافق 2015 است باید گفت وزیر امور خارجه کشورمان آقای امیرعبداللهیان در اظهاراتی اعلام نموده که مذاکرات احیای برجام چیزی فراتر از توافق برجام 2015 نخواهد بود.

مذاکرات احیای برجام رو به پیشرفت بود طوریکه همگام اذعان داشتند تا قبل از شروع سال جدید(1401) توافق حاصل خواهد شد که به یکباره با شروع جنگ در اوکراین(حمله نظامی روسیه به اوکراین) مذاکرات هسته‌ای به بن بست رسید.

جنگ روسیه و اوکراین دلیل توقف مذاکرات

تا چند پیش و پس از برگزاری هشتمین دور از مذاکرات خبرها و گمانه‌زنی‌های مذاکره کنندگان از وین حکایت از این داشت که توافق جدید احیای برجام در آستانه عید نوروز به سرانجام خواهد رسید حتی به گفته برخی مقامات و کارشناسان متن توافق آماده امضای طرفین بود و تنها دو درصد اختلاف نظر باقی مانده بود که منتظر تصمیمات سیاسی سخت و تعیین کننده بود. اما به یکباره با حمله نظامی روسیه به اوکراین و تحریم‌های بین‌المللی علیه این کشور مذاکرات هسته‌ای متوقف و به بن بست رسید.

با اعمال تحریم‌های بی سابقه بین‌المللی روسیه وزیر امور خارجه این کشور روز ۱۴ اسفند از آمریکا خواست تا تضمین کتبی دهد که تحریم‌های غرب علیه کشورش به‌ دلیل تجاوز به اوکراین، روی همکاری‌های اقتصادی و نظامی مسکو و تهران تأثیر نخواهد گذاشت. سه کشور اروپایی عضو برجام روز سه‌شنبه، ۱۷ اسفند در بیانیه مشترکی در جلسه هیئت‌رئیسه (شورای حکام) آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به روسیه هشدار دادند که افزودن شروط جدید دستیابی به یک توافق در مورد بحران هسته‌ای ایران را دشوارتر خواهد کرد.

در همین حال جوزپ بورل مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا ۲۰ اسفند در توییتر خود از توقف مذاکرات احیای برجام در پایتخت اتریش به دلیل عوامل خارجی خبر داد؛ سخنگوی وزارت خارجه ایران نیز در توییتی مبهم به خبر توقف مذاکرات واکنش نشان داد و گفت: هیچ عامل خارجی نمی‌تواند بر اراده مشترک ما برای پیشروی به سوی توافقی جمعی اثر بگذارد. سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه در عین حال در توییتی ابزار داشت: توقف در مذاکرات وین می‌تواند فرصتی باشد برای حل مسائل باقی‌مانده و بازگشت نهایی به توافق هسته‌ای. وزیر خارجه ایران زیاده خواهی آمریکا و درخواست جدیدش را مانع توافق اعلام کرد.

بن بست مذاکرات احیای برجام

با توجه به اینکه بیش از یک سال از مذاکرات مستقیم برای احیای برجام بین جمهوری اسلامی ایران و دولت‌های عضو برجام و مذاکره غیرمستقیم با آمریکا می‌گذرد هنوز هیچ تصمیمی قطعی نشده است و برخلاف اخبار ضد و نقیضی که گفته می‌شود هنوز مذاکرات به پایان نرسیده و اختلافات همچنان باقی است و طرفین هر کدام دیگری را مسئول عدم دسترسی به توافق بیان می‌کنند. مذاکرات پس از دور هشتم برخلاف امیدواری‌هایی که برای احیای برجام وجود داشت به یکباره متوقف و هنوز هیچ چشم‌اندازی روشنی برای آینده مذاکرات قابل تصور نیست و این در حالی است که وقفه در مذاکرات اصلاً به صلاح نیست و ممکن است باعث بن بست مذاکرات شود.

از عوامل به بن بست رسیدن مذاکرات احیای برجام می‌توان به موارد زیر اشاره نمود.

• درخواست تضمین ایران از دولت آمریکا مبنی بر عدم خروج آمریکا از برجام
• حمله نظامی روسیه به اوکراین و تحریم آن و درخواست وزیر امور خارجه این کشور از آمریکا مبنی بر اینکه آمریکا تا تضمین کتبی بدهد که تحریم‌های غرب علیه کشورش به‌ دلیل تجاوز به اوکراین، روی همکاری‌های اقتصادی و نظامی مسکو و تهران تأثیر نخواهد گذاشت.
• درخواست لغو تحریم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و خارج کردن نام آن از لیست گروه سازمان‌های تروریستی
• تردید آمریکا در رفع کامل تحریم‌های ایران
• و ...

سخن پایانی

در مذاکرات احیای برجام برخلاف آنچه که گفته می‌شود رسیدن به توافق هسته‌ای برای احیای برجام میان ایران و گروه 1+4 و مذاکره غیرمستقیم با آمریکا بسته به تحولات بین‌الملل(حمله نظامی روسیه به اوکراین و درخواست تضمین کتبی این کشور از آمریکا) اعلام تحریم‌های جدید آمریکا علیه ایران، عدم حذف نام سپاه پاسداران از لیست تحریم‌ها و ... کمی سخت و پیچیده است به همین دلیل طرف‌های مذاکره کننده می‌بایست تصمیمات سیاسی سختی را بگیرند که به نظر نویسنده این کار زمانبر است و نمی‌توان چشم‌انداز روشنی را برای حصول نتیجه در کوتاه مدت برای رسیدن به توافق متصور شد.

منابع

ویکی پدیا

خبرگزاری جمهوری اسلامی  کد خبر 84390076 

دنیای اقتصاد شماره روزنامه ۵۴۳۱

یورونیوز فارسی

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل