مهسا دینی، کارشناس ارشد روابط بین­ الملل، دانشگاه علامه طباطبایی

روابط دوجانبه بین روسیه و کره شمالی ازگذشته تا کنون برقرار بوده و در عین حال این روابط در دوره­های مختلف تاریخی دو کشور، فراز و نشیب­ هایی را طی کرده است. در واقع دلایل ایجاد و برقراری روابط دو کشور به علل نظامی و مسائل هسته­ ای برمی­ گردد. افزون بر آن روابط اقتصادی نیز در بین آن­ها در جریان است.     

نگاهی به روابط نظامی و هسته­ ای دو کشور

اتحاد جماهیر شوروی اولین کشوری بود که کره شمالی (جمهوری دموکراتیک خلق کره) را در سال 1948، به رسمیت شناخت. کره شمالی به عنوان بخشی از بلوک کمونیست تأسیس شد و از حمایت نظامی و سیاسی شوروی برخوردار شد. نفوذ شوروی در کره شمالی باعث شده بود که کیش شخصیت در اطراف خانواده حاکم کره شمالی به شدت تحت تأثیر استالینیسم شود. علاوه بر آن اتحاد جماهیر شوروی در طول جنگ کره از کره شمالی حمایت کرد؛ به طوری که سپاه هوانوردی جنگنده شوروی در جنگ کره شرکت کرد و خلبانان مورد نیاز آن­ها را فراهم کرد. این حمایت در دوران جنگ سرد نیز پابرجا ماند. در اصل معاهده دوستی، همکاری و کمک متقابل کره شمالی و اتحاد جماهیر شوروی زیربنای همکاری در طول جنگ سرد بود (Shrivastava,2013:27).

پس از انحلال اتحاد جماهیر شوروی، دولت جدید روسیه به رهبری یلتسین، نشستی را در سال 1996 بین دو کشور برگزار کرد. در جریان این نشست، دو کشور توافق کردند همکاری­ های تجاری و اقتصادی دوجانبه را به سطح سال 1991 بازگردانند. دو طرف همچنین توافق کردند که کمیسیون­های بین دولتی دوجانبه را احیا و همکاری های دوجانبه در علم و فناوری، صنایع سبک و حمل و نقل ایجاد کنند. این تصمیم زمانی گرفته شد که روسیه متوجه شد همچون سال 1990 کره جنوبی به یک شریک اقتصادی مهم تبدیل نخواهد شد و کره شمالی در حال فروپاشی نیست. از این رو روسیه از استراتژی  «برابری دیپلماتیک بین کره شمالی و جنوبی» پیروی کرد.

رسیدن پوتین به ریاست جمهوری روسیه در سال 1999 برای پیونگ یانگ اهمیت حیاتی داشت. اساساً ارجاعات کیم جونگ ایل به پوتین به این معنا بود که حال، روسیه رهبری دارد که می­ تواند با او همکاری بهتری داشته باشد. در نهایت این تلاش ها به ثمر نشست و توافق کامل بر متن و معاهده اولیه دوستی، روابط حسن همجواری و همکاری ممکن شد. این قرارداد در سال 2000 و پس از خروج یلتسین از عرصه سیاسی به امضا رسید.

اما پس از آزمایش هسته ای کره شمالی در سال 2009، روابط کره شمالی با روسیه تغییر کرد. روسیه هراس این را داشت که موفقیت کره شمالی منجر به جنگ هسته ای شود. به این ترتیب به چین، فرانسه، ژاپن، کره جنوبی، بریتانیا و ایالات متحده در جهت تحریم کره شمالی و همکاری در این باب پیوست؛ زیرا آزمایش هسته­ ای می­توانست تهدیدی برای امنیت مناطق خاور دورکه هم مرز با کره شمالی هستند، باشد. از این رو روسیه از تحریم های سازمان ملل علیه کره شمالی حمایت کرد. در این راستا فرمان ریاست جمهوری، خرید تسلیحات و مواد مربوطه از کره شمالی توسط ادارات دولتی، شرکت ها، بانک ها، سازمان­ها و افراد در روسیه، ترانزیت تسلیحات و مواد مربوطه از طریق خاک روسیه یا صادرات آنها به کره شمالی و هرگونه کمک مالی و آموزشی که ممکن است برنامه هسته ای و اشاعه آن را تسهیل کند را ممنوع کرد.

پس از اعلام کره شمالی مبنی بر موافقت با تعلیق آزمایش‌های هسته‌ای، پرتاب موشک‌های دوربرد و غنی‌سازی اورانیوم، وزارت امور خارجه روسیه از تصمیم کره شمالی برای تعلیق آزمایش تسلیحات هسته‌ای استقبال کرد. بنابراین به این علت که کره شمالی بر طبق خواست روسیه پیش رفت، روابط سیاسی و همکاری آن­ها از سر گرفته شد.

از طرف دیگر در سپتامبر 2012، روسیه موافقت کرد که 90 درصد از بدهی تاریخی 11 میلیارد دلاری کره شمالی به روسیه را به عنوان نشانه­ ای از تعامل نزدیک­تر با رهبر جدید کره شمالی حذف کند. یک میلیارد دلاری که کره شمالی باید بازپرداخت کند برای تامین مالی سرمایه گذاری روسیه در پروژه های بشردوستانه و انرژی در کره شمالی استفاده می ­شد. این توافق بلوک­های قانونی که مانع تامین مالی تجارت بین دو کشور بود  را حذف کرد. در عین حال روسیه در سال 2013 از هر دو قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل علیه کره شمالی به دلیل آزمایش های موشکی و هسته ای آن حمایت کرد.

در فوریه 2022، روسیه حمله به اوکراین را آغاز کرد.کره شمالی یکی از پنج کشوری بود که به قطعنامه سازمان ملل در محکومیت تهاجم، رای منفی داد. همچنین کره شمالی استقلال دونتسک و جمهوری خلق لوهانسک در شرق اوکراین را به رسمیت شناخت. در این راستا روسیه میلیون­ها گلوله و راکت را از کره شمالی برای کمک به تهاجم به اوکراین خریداری کرد. اوکراین در واکنش به این تصمیم، روابط دیپلماتیک خود را با کره شمالی قطع کرد. در واقع این همکاری­ها بین دو کشور نشان دهنده این است که آن­ها در حال کار بر روی ترتیبات سیاسی و توسعه زیر ساخت­ ها در خاور دور هستند.

در سپتامبر 2023، کیم جونگ اون از روسیه بازدید کرد. این بازدید بیش از چهار ساعت در فضاپیمای وستوچنی در استان آمور به طول انجامید و به عنوان زیربنای چگونگی همسویی منافع دو کشور توصیف شد. به طور گسترده گمان می رود که پوتین به دنبال ذخایر بزرگ مهمات و موشک های قدیمی کره شمالی از دوران شوروی است. در این دیدار، کیم بار دیگر از «نبرد مقدس» روسیه علیه غرب و از تمام اقدامات دولت روسیه اعلام حمایت کرد و از این طریق از این فرصت استفاده کرد تا تأیید کند که همیشه با روسیه خواهد بود.  

در مقابل پوتین در سفری به کره شمالی، از حمایت این کشور از اقدامات نظامی روسیه در اوکراین ابراز قدردانی کرد و بر مخالفت متقابل آنها با جاه طلبی­های غرب، تاکید کرد. کیم جونگ اون نیز حمایت کامل خود را از جنگ روسیه در اوکراین ابراز کرد و متعهد شد روابط استراتژیک قوی‌تری با مسکو داشته باشد. او نگرانی‌ها را در مورد قراردادهای تسلیحاتی احتمالی که کره شمالی می‌تواند در ازای کمک‌های اقتصادی و فناوری برای تقویت برنامه تسلیحات هسته‌ای خود به روسیه ارسال کند، افزایش داد. پوتین همچنین توسعه تجارت و سیستم‌های پرداخت مستقل از کنترل غرب و گسترش همکاری در گردشگری، فرهنگ و آموزش را مورد بحث قرار داد. در این سفر چند مقام ارشد روسیه حضور داشتند و تعدادی توافقنامه از جمله مشارکت استراتژیک جامع امضا شد. توافقنامه مشارکت متعهد به کمک و دفاع متقابل و تقویت همکاری در روابط امنیتی، تجاری و فرهنگی از جمله بند­های آن است. این توافق نشان‌دهنده نزدیک‌ترین روابط روسیه و کره شمالی از زمان اتحاد جماهیر شوروی است.

با این وجود مسکو به رژیم کیم بی اعتماد است؛ زیرا نگران این است که رفتار کره شمالی باعث بی ثباتی شبه جزیره کره شود. در این راستا تاریخ اخیر روابط بین کره شمالی و روسیه نشان می­دهد که این کشورها در حفظ همکاری با مشکل مواجه خواهند شد. به نظر واضح است که کیم مایل است تجهیزات نظامی به پوتین برای حمایت از تلاش­های جنگی او در اوکراین ارائه دهد. پوتین نیز ممکن است به کیم برای پرتاب ماهواره­ های نظامی کمک کند؛ اما بعید است که او به برنامه های تسلیحات هسته­ای، بیولوژیکی یا شیمیایی کره شمالی کمک کند.

جنگ روسیه در اوکراین و انزوای اوکراین ین کشور از بسیاری از بخش‌های اقتصاد جهانی، روسیه را از گلوله‌های توپخانه و سایر تسلیحات محروم کرده است. به نظر می رسد کره شمالی با ذخایر بزرگ تجهیزات خود، در این زمینه کمک کننده است.

اما مساله این است که همکاری طولانی مدت در عمل دشوار خواهد بود. همکاری بلند مدت، طولانی بودن خطوط تامین تسلیحات؛ حفظ کیفیت آن­ها به خصوص اگر انبارها شامل تجهیزات قدیمی باشد و تولید مهمات جدید، در عمل سخت می­نماید. همچنین ارتش خلق کره ممکن است  به علت کاهش زرادخانه موجود برای استفاده در صورت خصومت در شبه جزیره کره، با هرگونه تلاش تدارکاتی در مقیاس بزرگ مخالفت کند. افزون بر آن پیونگ یانگ نمی ­تواند شرایط را در اوکراین تغییر دهد. به طوری که کره شمالی بعید است که سلاح­های توسعه­ یافته خود را از جبهه داخلی خارج سازد؛ بلکه ترجیح می ­دهد از تجهیزات دوران شوروی خود استفاده کند. از سوی دیگر این واقعیت که روسیه تا دسامبر 2017 به هر قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل در محکومیت و تحریم کره شمالی رای داده، همچنان قابل توجه کره شمالی و دلیلی بر رفتار این کشوراست.

افزودنی است که افزایش ظرفیت کره شمالی برای ارسال سلاح­ های هسته­ ای یا تضعیف آشکار تحریم های سازمان ملل، به نفع روسیه نیست. در این بین نیاز کره شمالی به غذا و انرژی شدید است. نفت، گاز و غلات ارزان یا رایگان به حفظ اقتصاد کره شمالی کمک می کند. اگرچه سفیر روسیه در پیونگ یانگ گفته است که کیم پیشنهاد کمک غذایی را در این اجلاس رد کرده، اما احتمال می­ دهد همکاری بر سر مسائل فضایی بیشتر باشد. در این راستا کیم که موفق به پرتاب یک ماهواره شناسایی نظامی به مدار زمین نشده است، ممکن است ترجیح دهد از تخصص روسیه در این زمینه استفاده کند. اگرچه هر یک از این شکل­های کمک احتمالاً تحریم های سازمان ملل را نقض می­ کند، همکاری در زمینه فضایی کمتر از کمک به ساخت موشک در کره شمالی تحریک آمیز است.   

در واقع کیم در مقابل پوتین از لفاظی­های ستیزه جویانه ضد امپریالیستی استفاده می­ کند (ستایش مبارزه مقدس پوتین علیه غرب)؛ همان‌طور که پوتین از شریکی استقبال می‌کند که سیاست او در اوکراین مورد تایید اوست. بنابراین می­ توان گفت در حالی که کیم بر همکاری استراتژیک تأکید می ­کند، پوتین بیشتر از "همراهی و روابط همسایگی" صحبت می ­کند.

چشم­ انداز روابط روسیه و کره شمالی

این نکته­ای محتمل و درخور توجه است که کره شمالی پس از دو تلاش ناموفق در اوایل سال 2023، دوباره سعی خواهد کرد یک ماهواره نظامی را به مدار پرتاب کند. اما اگر کره در این زمینه موفق شود، ممکن است به تنهایی به کار خود ادامه دهد. تصمیم کیم در مورد این موضوع ممکن است نشان دهد که مسکو و پیونگ یانگ تا چه حد در این زمینه همکاری خواهند کرد.

اگرچه به نظر می­ رسد جریان­های نظامی کره شمالی به روسیه آغاز شده است، اما هیچ چیز در تاریخ طولانی روابط مسکو و پیونگ یانگ نشان نمی دهد که یک مشارکت پایدار، نزدیک یا موثر، چه در تسلیحات، چه در فضا و چه در ابعاد دیگر، محتمل است.  

قابل ذکر است که ایالات متحده و کره جنوبی دلایل زیادی برای نگرانی در مورد توافق جدید بین روسیه و کره شمالی دارند. این توافق شامل تعهد دفاعی متقابل بین روسیه و کره شمالی و همچنین همکاری نظامی-فنی است. با این حال، جزئیات آن توافق و کمک های روسیه در حال انجام است. با توجه به اهداف بسیار متفاوت این کشورها، این توافق تقریباً به طور قطع مبنایی برای اتحاد جدید روسیه، چین و کره شمالی نیست.

همچنین تعهد روسیه به کمک­های نظامی-فنی نگران کننده است. روسیه می تواند انواع مختلفی از کمک­ها را به کره شمالی ارائه کند که به طور بالقوه کره جنوبی و حتی ایالات متحده را در معرض خطر بزرگی قرار می­ دهد. کمک روسیه به برنامه تسلیحات هسته‌ای کره شمالی که می‌تواند به کره شمالی امکان ساخت سلاح‌های کشتار جمعی قوی‌تری را بدهد، نگرانی‌ ویژه‌ای است. روسیه همچنین می­تواند به کره شمالی در توسعه موشک­های بالستیک، ماهواره ها، پرتابگرهای ماهواره، سیستم های دفاع هوایی و سایر تسلیحات کمک کند. بنابراین رفتار سیاسی روسیه در قبال کره شمالی، می ­تواند بر تنش ­های بین­ المللی دامن بزند.

آنچه مشخص نیست این است که این توافق چقدر تفاوت ایجاد خواهد کرد. از این گذشته، در طول سال­ها، اتحاد جماهیر شوروی و سپس روسیه کمک های نظامی زیادی به کره شمالی ارائه کرده­اند. اتحاد جماهیر شوروی دانشمندان هسته­ای کره شمالی را آموزش داد و بر ساخت اولین رآکتور هسته­ ای کره شمالی نظارت داشت. روسیه ظاهراً با برنامه موشکی بالستیک خود، با مسدود کننده های GPS، فولاد ماراژینگ و آلومینیوم مورد نیاز برای سانتریفیوژهای اورانیوم، با موشک تئاتر KN-23 (که شباهت زیادی به موشک اسکندر روسی دارد)، با  هدایت پیشرفته به کره شمالی کمک کرده است.

بر طبق این بررسی­ها با توجه به کمک نظامی کره شمالی برای تهاجم روسیه به اوکراین، روسیه ممکن است تمایل بیشتری برای تسریع انتقال نظامی خود به کره شمالی داشته باشد. ما از جزئیات کامل دخالت شوروی و روسیه در این موضوع یا سایر انتقالات احتمالی به کره شمالی اطلاعی نداریم. بنابراین مشخص نیست که توافقات بین دو کشور چقدر به انتقال فناوری های نظامی از روسیه به کره شمالی می­افزاید. با این حال، با توجه به کمک نظامی کره شمالی برای تهاجم روسیه به اوکراین، روسیه ممکن است تمایل بیشتری برای تسریع انتقال نظامی خود به کره شمالی داشته باشد.

با این حال، از یک سو تعهد دفاعی متقابل می­تواند یک تله از طرف پوتین باشد. به اینصورت که با دریافت کمک نظامی ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه از کره شمالی که رهبر آن، کیم جونگ اون نمی­تواند در ازای آن انتظاری از روسیه داشته باشد. همانطور که می­دانیم پوتین چهار منطقه اوکراین را ضمیمه خود کرده است. پس اگر نیروهای اوکراینی به این مناطق حمله متقابل کنند، پوتین می‌تواند ادعا کند که روسیه مورد تهاجم قرار گرفته است و با استناد به این تعهد، از کره شمالی می‌خواهد نیروهایی را برای کمک به دفاع از روسیه اعزام کند. از این گذشته، پوتین در برآوردن الزامات خود برای سربازان با مشکل روبرو بوده است و ممکن است سربازان کره شمالی را جایگزین مفیدی بیابد.

از دیگر سو، این تعهد دفاعی متقابل می­تواند یک تله از سمت کیم نیز باشد. کیم می­داند که در طول جنگ ویتنام، حدود 320000 سرباز کره جنوبی از عملیات نظامی ایالات متحده در ویتنام حمایت کردند. این تجربه رزمی برای ارتش کره جنوبی نیرو بخش بود و ایالات متحده نیز کمک­های اقتصادی قابل توجهی به کره جنوبی ارائه کرد که به تسهیل ظهور زودهنگام آن کمک کرد تا در نهایت به یک قدرت اقتصادی بزرگ تبدیل شود.   

بر اساس این استدلال کیم ممکن است هر دوی این مزیت­ها را بخواهد و می­تواند با اعزام نیروهای کره شمالی برای جنگ در اوکراین، این مهم را از روسیه به دست آورد. برای جلوگیری از فرار، کیم احتمالاً می‌خواهد فقط سربازان خانواده‌های نخبه را بفرستد که عمدتاً در پیونگ یانگ زندگی می‌کنند و خانواده‌ها را به عنوان گروگان نگه می‌دارند. البته این خانواده ها نمی­خواهند فرزندانشان که به اوکراین فرستاده می ­شوند از وحشت و اثرات جنگ رنج ببرند. از این رو برای جلوگیری از مخالفت جدی، کیم ممکن است بخواهد اعزام نیروهای کره شمالی را با این ادعا که او فقط طرف خود از توافق اخیر را اجرا می­کند، توجیه کند.

در نهایت کیم جونگ اون و پوتین به یکدیگر نگاهی مبادله­ای دارند و این موضوع نباید با همبستگی واقعی بین دو کشور اشتباه گرفته شود. در نتیجه روابط آن­ها بدون اینکه اولویت اصلی در سیاست خارجی یکدیگر باشند، تا زمان تامین حسن روابط استراتژیک و همسایگی، پابرجا باقی می­ ماند.

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل