دکتر محمد منصورنژادعضو هیئت مدیره انجمن علمی مطالعات صلح ایران
1.پرفسور«جیمز روزنا»(کارشناس سرشناس رشته روابط بین الملل آمریکا، متوفی 2011)، از عوامل 5 گانه موثر بر سیاست خارجی کشورها به ترتیب زیر می گفت: تاثیر نقش بر مقامات؛ منابع حکومتی؛ منابع اجتماعی (ملی)، منابع خارجی (بین المللی) و در نهایت منبع فردی، که دربردارنده ویژگی های وراثتی و اکتسابی بوده و شخصیت فرد را می سازد. این ویژگی ها برتعیین سیاست های خارجی کشورها، از جمله رئیس جمهور آمریکا و گزینش دکترین او تاثیر دارند.
بر همین اساس نباید در تحلیل سیاست خارجی آمریکا، از ویژگی های شخصیتی ترامپ نیز غفلت نمود. شخصیتی تا حدودی «اقتدارگرا»!؛ ولی نباید فراموش کرد که اقتدارگرایی در آمریکایی که نهادهای دیگر حکومتی و مدنی تا حد خوبی نیرومندند، با تاثیر شخصیت اقتداری فردی که در کشورهای دیگر مانع جدی در مقابل ندارد، همسان نیست. به همین دلیل نباید تصمیمات سیاسی ترامپ را صرفا به ویژگی های شخصی او تقلیل داد و به همین دلیل اغلب مواضع این رئیس جمهور به ویژه در این دوره از روی احساس نبوده تا به سرعت عوض شود (مگر سخنانی که بلوف قلمداد شوند!)
2. به نظر می رسد در قرن 19 استراتژی آمریکا در سیاست خارجی، راهبرد «انزواگرایی» بود و دکترین مونروئه (1823) که آمریکا از قاره خودش بیرون نمی آمد و البته آمریکای لاتین، حیاط خلوتش بود و نسبت بدان غیرت داشت!. اما در قرن 20 استراتژی آمریکا راهبرد «اتحاد»شد، که بر نوعی مشارکت گرایی مبتنی و در مقابل اتحاد جماهیر شوروی بود. تاسیس «ناتو» و سایر اتحادهای منطقه ای مثل «سنتو» و... در این راستا قابل فهمند. لکن در قرن 21 معنا ندارد آن استراتژی تعقیب شود؛ چون اتحاد شوروی و جنگ سردی وجود ندارد. برای رقیب تازه، یعنی کشور «چین»، کشتی بان را سیاست تازه می باید. در اینجاست که نزدیک شدن روس به آمریکا در این ماه اخیر، قابل توجه می شود. دمکرات ها فکر می کردند روس را اگر درگیر دیگران کنند، قدرت دوستی از چین کم می گردد، ولی از نگاه ترامپ این مشی جواب نداد و لازم است روس را به خود نزدیک و از چین دور نمود.
3. برخی از مواضع ترامپ، بلوف است و «سیاست اعلامی» که اگر نتیجه داد که چه بهتر و اگر نداد هم خیلی مهم نیست. مهم تشخیص سیاست اِعلامی از «سیاست اِعمالی» است، که امر سهلی نیست. مثلا می گوید: ایران تسلیحات را کنار بگذارد؛ اما مراد اصلیش آن است که سلاح هسته ای را رها کند! یا واگذاری غزه به آمریکا؛ که در حقیقت منظورش گشودن مسیر برای تحقق ایده دوره پیش، یعنی تحقق آسان «پیمان ابراهیم» است.
4. در آمریکا اندیشکده ها و اطاق فکرها (که در کنار رسانه ها قوه چهارم کشورند) که بسیاری از آنها غیردولتی هستند، به مقامات ارایه طریق می دهند. تنها در شهر واشنگتن دی سی؛ پایتخت کشور، 300 اندیشکده فعالند. برخی شخصیت ها در این چند دهه اخیر خودشان (جدای از شان حقوقی)، صاحب اعتبار بوده و در خدمت سیاست های نظام ایالات متحده (مثل هانتینگتون، فوکویاما، جوزف نای و.....)
5. ممکن است گفته شود ترامپ به یافته های مراکز پژوهشی بی اعتناست؛ این سخن گرچه تا حدودی درست است، اما این اولا: به معنای حذف کامل عقبه کارشناسی نیست، ثانیا: ترامپ از ظرفیت های اصحاب شبکه های اجتماعی و رسانه های نوین (هوش مصنوعی و....) حداکثر استفاده را می کند و به عبارت دیگر، خلا داده از مراکز پژوهشی را از طریق دیگر و تازه تر جبران می کند. در ادامه توضیح داده می شود که از ابتکارات ترامپ ابتنای به شاخص ترین چهره های رسانه ای است. در عصر ارتباطات، مجاری علمی نیز به روز می شوند.
6. ترامپ برخی ویژگی هایی دارد که او را از سایر روسای جمهور آمریکا متمایز می کند: یک: ارتباط با برجسته ترین صاحبان شبکه های اجتماعی مثل «ایلان ماسک» و «زاکر برگ» و... که ثروت های کلان جهانی دارند (و در روز تحلیف، ردیف پس از خانواده ترامپ نشسته بودند). اینان به ابزارهایی دسترسی دارند که گاه بر اساس مثلا هوش مصنوعی و.... نه تنها گذشته افراد، بلکه علایق و سلایق آینده را نیز مثلا در انتخابات می توانند حدس بزنند و یا تاثیر بگذارند. دو: اضافه شود که ثروت کلان او به ترامپ اعتماد به نفس و قدرتی می دهد که بتواند قوی تر به صحنه بیاید. نکته سوم: برگزیده شدن مجدد او به ویژه پس از یک دوره فاصله، برای بررسی به او این امکان را داد که از تجاربش بیشتر استفاده کند. از این رو نسبت به دور قبل سیاست های با ثبات تری را می تواند در دستور کار قرار دهد. نکته چهارم روحیه تاجرمآبی اوست، که سبب می شود خیلی خوب، هزینه فایده می کند و مثلا می پرسد: چرا باید خرج امنیت اروپا را در هزاره سوم، ایالات متحده بدهد؟ چرا باید مخارج سازمان های بین المللی را عمدتا آمریکا بپردازد؟ (اگر سابق توجیهی هم داشت، الان دیگر ندارد) حتی اگر می توان دیگران را به میدان بازی آورد تا منافع آمریکا را تامین کنند، چرا نکنند؟ به ویژه آنکه آمریکا بدهکارترین کشور جهان است. در سال گذشته بدهی آمریکا 36 تریلیون دلار بود (در آغاز کار جوبایدن این مبلغ 28 تریلیون دلار بود)؛ اما چین از نیم این مقدار نیز کمتر بدهکار است! او نگاه به نتیجه و برآیند کار دارد. به تعبیر «دنگ شیائوپینگ»، گربه خوب آن است که موش بگیرد! نه اینکه خوش رنگ و جذاب باشد.
7. هدف اصلی ترامپ در این مواضع خارجی، حفظ هیمنه آمریکاست که در جهان، با ظهور قدرت چین در اقتصاد و نیز در فناوری (مثل هوش مصنوعی و پلتفرم «دیپ سیک» با شیب رشد قدرتش قابل توجه است!) به چالش کشانده می شود. با این وصف حتی گرایشش به گرینلند، کانادا و نیز تنگه مکزیک (که چین در آن حضور دارد) را می توان فهمید. برای ترامپ، حذف نظام سیاسی ایران در دستور نیست، بلکه ایران متوسط و ضعیف را لازم دارند. برای نحیف نگهداشتنش، مثلا برای حل مساله «اوکراین و روسیه»، در عربستان برنامه می گذارند، تا توازن قدرت منطقه ای را به نفع عربستان تغییر دهند.
8. فهم اینکه کار کارشناسی پشت مواضع ترامپ است را با امضا کردن 200 دستور اجرایی در روزهای اول و دوم آغاز به کارش، می توان فهمید. موضوعاتی که گستره و تنوع فراوان دارند: اقتصاد، مسایل زیست محیطی، مسایل حقوقی، مسایل نظامی، امنیتی و... در یک صورت می توان فهمید این کارش چقدر تخصصی و با پشتوانه علمی است، که خودمان بخواهیم 200 مساله ایران را برشماری و ضمن تقسیم آنها به اقدامات سلبی و ایجابی، برای هر یک راه حل پیشنهاد کنیم. واقعا این کار آیا اصلا از یک نفر ساخته است؟ چنین اقدامی چقدر زمان و چه میزان داده، دانش، تحلیل و... می طلبد؟ چه تعداد کارشناسان چه رشته هایی، باید مشارکت کنند تا چنین اتفاقی افتد؟
9. حاصل آنکه شخصیت اقتدارطلب ترامپ به او کمک می کند تا در اخذ تصمیم تردید نکند، اما او به برکت فناوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی، در کنار کارشناسان آکادمیک، از آخرین تکنولژی های زمانه برای شناخت جهان و منطقه و آمریکا بهره می گیرد. تجربه دور پیش هم به او کمک می کند تا با دقت، عمق و انسجام بیشتر، سریعتر تصمیم سازی و تصمیم گیری کند. با این وصف مقامات دیگر کشورها، از جمله ایران نباید سیاست خارجی ترامپ را دست کم بگیرند. جهان آبستن اتفاقات تازه ای است و دنیای تازه ای پیش روست. لازم است با چشم باز و کارشناسی دقیق، مسایل آینده را رصد نمود.
10.نوشته حاضر از منظر حق و باطل و یا اخلاقی و غیر اخلاقی و ارزشی و غیر ارزشی، شخصیت و اندیشه ترامپ را بررسی نکرد. حتی بدنبال بیان اینکه لزوما از جهت استراتژیک و اکادمیک هم نقطه نظراتش درست یا خطاست، هم نبوده است.
بلکه مراد آن است که ترامپ، آگاهانه و عالمانه برای تامین منافع ملی آمریکا تمام قد به میدان آمده است و البته نگاه نسبتا متفاوتی را در دکترین اش در دستور کار دارد. این نگاه بسیاری از کشورهای جهان و ایران را به چالش کشیده و می کشد. پس تحلیل عمیق می طلبد.
تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل
محمد منصورنژاد
4 اسفند 1403
